بزرگنمايي:

پیام خراسان - به گزارش خبرنگار مذهبی ایونا به نقل از ایلنا، از جمله عالمان بزرگ و از جرگۀ راویان مورد اعتماد شیعه در نقل احادیث و همچنین از صاحبان کتاب‌های مهدوی (عج)، جناب «ابو عبدالله صَفوانی» -با تاریخ ولادت و فوت نامعلوم- در قرن چهارم هجری می‌باشد. او فردی «بی‌سواد» بود؛ یعنی سواد خواندن و نوشتن نداشت لکن با وجود بی‌سوادی، کتاب‌هایی را برای مشتاقان علوم اهل بیت (علیهم السلام) به یادگار گذاشت.
«نَجاشی» (م. 450ق.) از دانشمندان بزرگ «علم رِجال» در مکتب تشیع در خصوص او نوشته است:
«شیخ الطائفه، ثقه، فقیه، فاضل.» [1]
(او بزرگ شیعیان، فردی مورد اعتماد در نقل خبر، فقیه و انسان با فضیلتی بوده است.)
«طوسی» (م. 460ق.) نیز از دیگر عالمان و رجالیان بزرگ شیعه و همین طور از نویسندگان «مهدویت» در کتاب «فهرست» خود راجع به «ابو عبدالله صَفوانی» چنین نگاشته است:
«کان حفظه، کثیر العلم، جید اللسان، و قیل: إنّه کان أمیّاً و له کتب أملاها من ظهر قلبه.» [2]
(او قوۀ حفظ بسیار، دانش فراوان و نیکویی گفتار داشت و گفته شده است که «اُمّی» (بی سواد در خواندن و نوشتن) بوده و کتاب‌هایش را از حفظ [برای شاگردانش] املاء می‌کرده است!)
آثار وی بنا بر گزارش برخی منابع اسلامی بدین شرح است:
«کتاب الکشف و الحجّه»
«کتاب أنس العالم (و تأدیب المتعلّم)»
«کتاب یوم و لیله»
«کتاب تحفه الطالب و بغیه الراغب»
«کتاب المتعه و تحلیل‌ها و الردّ علی من حرّمها»
«کتاب صحبه آل الرسول و إحن أعدائهم»
«کتاب الردعه و النهی عن کلّ بدعه»
«کتاب المنازل» [3]
«کتاب ثواب القرآن»
«کتاب الرد علی ابن رباح الممطور»
«کتاب الرد علی الواقفه»
«کتاب الغیبه و کشف الحیره»
«کتاب الإمامه»
«کتاب الرد علی أهل الأهواء»
«کتاب فی الطلاق الثلاث»
«کتاب الجامع فی الفقه»
«کتاب غرر الأخبار و نوادر الآثار»
«کتاب التصرف» [4]
چنان که در آغاز بیان شد و از خلال فهرست مکتوبات صَفوانی به نظر رسید از وی آثاری در حوزۀ مهدویت نیز در فهارس ثبت شده است. پیوند دیگر او با مهدویت اینکه «قاسم بن عَلاء» از وکلای ایرانی امام مهدی (عج) [5] و «حسین بن روح نوبختی» (م. 326ق.)، نائب خاص و ایرانی آن حضرت (عج) [6] از جمله استادان این شخص بوده‌اند. همین طور او هنگامی که «علی بن محمد سَمُری»، نائب چهارم حضرت مهدی (عج) در سال 329 هجری در واپسین روزهای حیات خویش به سر می‌برده در پیشگاه وی حضور داشته و در محضر ایشان تلمذ و کسب فیض نموده است. [7]
این شخصیت تنها برای شیعیان شناخته شده نبوده است بلکه دانشمندی بزرگ همچون «ابن نَدیم» (م. 385ق.)، فهرست نگار معروف جهان اسلام و پیرو فرقۀ «اهل سنت» در خصوص شخصیت «ابو عبدالله صَفوانی» و ملاقات با وی در کتاب مشهور خویش چنین نوشته است:
«کان أمیاً لقیته فی سنه ست وأربعین وثلثمائه وکان رجلاً طوالاً معرقاً حسن الملبوس و کان یزعم أنه لا یقرا ولا یکتب و قال لی عنه الثقهانه کان ینمس بذلک.» [8]
(او فردی «بی سواد» بود (سواد خواندن و نوشتن نداشت) و من او را در سال 346 هجری ملاقات کردم [و از نظر ظاهری] مردی بلند قامت، لاغر اندام و خوش لباس بود. او خیال می‌نمود که نمی‌خواند و نمی‌نویسد اما شخصی مورد اعتماد به من گفت: صَفوانی در این ادعای خود پنهان کاری می‌کند! (یعنی حقیقت را نمی‌گوید!) )
مرحوم مغفور «آیت الله علی رجبی دَوانی» (م. 1427ق.) از عالمان و مؤلفان پُر کار شیعه و از نویسندگان مهدویتِ هم روزگار ما در رابطه با نظر «ابن نَدیم» برگرفته از رأی شخصی مورد اعتماد از منظر او در خصوص ویژگی عجیب «صَفوانی» نوشته است:
«سخن «ابن نَدیم» به نقل از شخص موثقی که به وی گفته او در ادعای‌عدم توانایی بر خواندن و نوشتن، اشتباه کاری می‌کرده به احتمال زیاد سخنی بی‌مورد است زیرا ما در زمان خود دو تن از مراجع و فقهای عصر را دیدیم که قادر به نوشتن نبودند و اگر می‌نوشتند جز خودشان نمی‌توانستند آن را بخوانند و این دو تنْ مرحوم «آیت الله حاج آقا حسین طباطبایی قمی» (م. 1366ق.) و داماد ایشان، مرحوم «آیت الله حاج سید صدر الدین صدر» (مُتوفای 1373 هجری و پدر امام موسی صدر) بودند. این دو بزرگوار «کاتب» داشتند و مطالب را به آن‌ها املاء می‌کردند. من خود شاهد بودم که چگونه مرحوم آیت الله صدر مطالب را املاء می‌کرد و کاتب می‌نوشت و خود چند خط به عنوان امضاء در زیر آن می‌کشید که برای من مفهوم نبود. با این وصف، هر دو از مشاهیر «مراجع تقلید» بودند و ما تعجب می‌کردیم که اینان چگونه دروس و مطالب علمی را بدون نوشتن در حفظ داشتند!
جز اینان، عده‌ای دیگر از بزرگان را شنیده‌ایم که مطالب علمی را به خاطر سپرده و اِفاده و املاء می‌کردند؛ نَه از روی کتاب می‌خواندند و نَه می‌نوشتند. بنا بر این موضوع «صَفوانی» تازگی نداشته، هر چند برای کسانی که ندیده‌اند تعجب‌آور و باور نکردنی باشد. » [9]
پی نوشت:
[1]رجال النجاشی، ص 393
[2]الفهرست للطوسی، ص390
[3]پیشین، ص391
[4]رجال النجاشی، ص 393
[5]الغیبه للطوسی، ص310
[6]پیشین، ص388
[7]همان، ص394
[8]الفهرست لابن الندیم، ص243
[9]نواب اربعه، ص 132.