بزرگنمايي:

پیام خراسان - اگر به تاریخچه منازعات ایران و افغانستان بر سر حقابه هیرمند نگاه کنیم، می‌بینیم که بیش از 150 سال است جدال بر سر آب ادامه دارد. جدالی که در برهه‌هایی از تاریخ کمی آرام شده و در زمان‌هایی دیگر به مشکلی لاینحل بدل شده است.
آخرین باری که بین ایران و افغانستان معاهده‌ای برای پرداخت حقابه ایران امضا شد در سال 1351 بود که نخست‌وزیران دو کشور بر سر میزان 26 مترمعکب آب به عنوان حقابه ایران به توافق رسیدند.
از آن تاریخ تاکنون با اینکه بارها مسئولان در این زمینه مدعی نشست‌ها و توافقاتی با رهبران وقت افغانستان بوده‌اند اما این کشور هیچ‌گاه به معاهده‌ای که امضا کرده پایبند نبوده و در این میان سیستان و بلوچستان و خراسان بیشترین ضربه را از این بدعهدی دیده‌اند.
هرچند طی سال‌های گذشته افغانستان نه به میزانی که در معاهده سال 1351 مشخص شده بود اما کم‌وبیش تا قبل از روی کار آمدن طالبان این حقابه را پرداخت می‌کرد. اما از زمانی که طالبان سر کار آمده هر بار به بهانه‌ای از پرداخت حقابه ایران از هیرمند ممانعت می‌کند. مشکل اما فقط افغانستان نیست بلکه به گفته بسیاری از کارشناسان حوزه آب و محیط زیست، دولتمردان ایرانی هیچ‌گاه در مساله دیپلماسی آب موفق عمل نکرده‌اند؛ همان‌طور که ترکیه با ساختن سدهای متعدد مانع ورود حقابه ایران از ارس می‌شود.
تکمیل پروژه سدهای افغانستان یعنی قطع کامل حقابه ایران محمد درویش کارشناس محیط زیست دراین‌باره به تجارت‌نیوز می‌گوید: «نکته حائز اهمیت این است که پایاب دو رودخانه مهم افغانستان یعنی هیرمند و هریرود در ایران بوده است. اما حالا کار به جایی رسیده که ما برای گرفتن حقابه خود از هیرمند چالش‌های بی‌شماری با کشور افغانستان داریم.»
او می‌افزاید: «افغانستان در حال حاضر مشغول ساخت 14 سد روی هیرمند و هریرود است و اگر این پروژه‌ها کامل و این سدها آبگیری شوند، دیگر حتی یک قطره آب هم به سیستان و بلوچستان و خراسان نمی‌رسد. نکته جالب اینجاست که یکی از کشورهایی که به طور فعال در ساخت این سدها به افغانستان کمک می‌کند چین است.»
این کارشناس محیط زیست توضیح می‌دهد: «اگر زودتر دست به کار نشویم و با طرف افغانستانی به یک توافق نرسیم، قطعاً دیگر نمی‌توانیم برای تامین آب استان‌های شرقی روی حقابه هیرمند یا هریرود حساب کنیم و مساله اینجاست که وقتی این مناطق به دلیل خشکسالی خالی از سکنه شوند، حتماً از نظر امنیتی هم به مشکل برمی‌خورند.»
وزارت نیرو سهم عمده‌ای در خشکسالی کشور دارد محمد درویش در بخش دیگری از توضیحات خود می‌گوید: «شانس آورده‌ایم که وزارت نیرویی مانند وزارت نیروی ما در افغانستان حضور ندارد چون اگر این‌گونه بود سال‌ها پیش هیرمند و هریرود خشک می‌شدند. همین الان ببینید وزارت نیرو چه بلایی سر بختگان، گاوخونی، زاینده‌رود، جازموریان و دریاچه ارومیه آورده است. این وزارتخانه سهم عمده‌ای در خشک شدن تالاب‌ها و رودخانه‌های کشور دارد.»
او ادامه می‌دهد: «ما توان حفظ منابع آبی داخل کشور را نداشته‌ایم، چطور انتظار داریم در دیپلماسی آب موفق عمل کنیم و بتوانیم از ترکیه و افغانستان حقابه ایران را دریافت کنیم؟ ما حتی در گرفتن حقابه خود از ولگا هم با روسیه مشکل داریم. روسیه در پی مسدود کردن این رود که منجر به عقب‌نشینی آب دریای خزر شده به سواحل کشور ما خسارت‌های زیادی وارد کرده است.»
این کارشناس محیط زیست با اشاره به خشک شدن تالاب‌ها و رودخانه‌ها در نزدیکی مرزهای ترکیه و عراق و... می‌گوید: «ما با این کار باعث پدید آمدن چشمه‌های گردوغبار شدیم و این مساله قطعاً برای کشورهای همسایه هم مشکلاتی ایجاد کرده است. در چنین شرایطی ما نمی‌توانیم برای گرفتن حقابه خود به این کشورها اعتراض کنیم کمااینکه هنوز اعتراض هم می‌کنیم، اما مساله اینجاست که ایران قبل از همه اینها باید به دنبال منابع آب پایدار در کشور باشد.»
درویش اضافه می‌کند: «اگر بتوانیم چنین روندی را پیش بگیریم می‌توانیم با کشورهای همسایه معامله کنیم. افغانستان به‌شدت با کمبود انرژی مواجه است، اگر ما با راه‌اندازی نیروگاه‌های بادی، انرژی تولید کنیم و آن را به افغانستان بفروشیم، می‌توانیم آنها را مجاب به پرداخت حقابه ایران کنیم در غیر این صورت روند کنونی ادامه پیدا می‌کند و استان‌های شرقی دچار خشکسالی نابودکننده‌ای می‌شوند.»
آب برای افغانستان یک مساله استراتژیک است درویش در پاسخ به این سوال که وقتی می‌گوییم باید امکاناتی به افغانستان بدهیم تا بتوانیم حقابه خود را بگیریم آیا یک نوع باج‌دهی نیست توضیح می‌دهد: «افغانستان کشوری است که اقتصادش به آب وابسته است. این کشور پیشرفت چندانی نداشته و کشاورزی حرف اول را در آن می‌زند پس آب برایش اهمیت استراتژیک دارد و اصلاً حاضر به معامله بر سر آن نمی‌شود.»
او می‌افزاید: «مساله اینجاست که کشاورزی ما هم به میزان زیادی به آب وابسته است چون همچنان از روش‌های سنتی استفاده می‌‌کنیم. حالا قرار است با برنامه‌ریزی و مکانیزه کردن آن تا حد زیادی در مصرف آب صرفه‌جویی شود. اگر بتوانیم از دانش خود برای ارتقای وضعیت کشور همسایه هم استفاده کنیم خواهیم توانست آنها را وادار به پرداخت حقابه ایران کنیم.»
تنظیم معاهده‌ای تازه بین ایران و افغانستان برای دریافت حقابه محمد درویش، کارشناس حوزه محیط زیست، در پایان در پاسخ به این سوال که اکنون از چه طریقی می‌توان کشورهای همسایه را وادار به پرداخت حقابه ایران کرد می‌گوید: «هر کشوری شرایط خاص خودش را دارد. دولتمردان باید با توجه به شرایط هر کشور راهکارهایی در پیش گیرند. مثلاً معاهده‌ای که 52 سال پیش بین ایران و افغانستان به امضا رسیده در دو دولتی اتفاق افتاده که الان دیگر نشانی هم از آنها نیست. افراد امضاکننده معاهده وجود خارجی ندارند. پس باید معاهده‌ای تازه با شرایطی جدید برقرار شود. باید سعی کنیم با مذاکره و دادن امتیازهایی که در توان‌مان هست این کشورها را مجاب کنیم که حقابه ایران را پرداخت کنند.»