پیام خراسان - مسعود پزشکیان و ولادیمیر پوتین رؤسای جمهور ایران و روسیه بعدازظهر جمعه 28 دی‌ماه 1403 در آیینی در کاخ کرملین، معاهده مشترک جامع راهبردی دو کشور را امضا کردند. بنا بر اعلام قبلی منابع رسمی و دیپلماتیک، این معاهده با یک مقدمه و 47 بند در سفر رسمی رئیس‌جمهوری اسلامی ایران به مسکو توسط پزشکیان و پوتین به امضا رسید؛ سندی که به گفته رؤسای جمهور دو کشور، گشایشی در همکاری‌ها به ویژه مناسبات اقتصادی تهران و مسکو خواهد بود.
بیشتر بخوانید: اخبار روز خبربان
به گزارش اقتصاد 24 آن چه روز جمعه رخ داد بسته شدن قراردادی بود که بنا به گفته مسئولان رسمی دو کشور در راستای تقویت اتحاد میان دو کشور است. کما این که ایران و روسیه که هر دو تحت تحریم‌های گسترده غرب قرار دارند، در حال تدوین یک توافق استراتژیک هستند که بر گسترش همکاری‌های اقتصادی و مالی متمرکز است و به زودی توسط رهبران دو کشور به امضا خواهد رسید.
در این آیین که در پایان مذاکرات هیأت‌های بلندپایه جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه به ریاست رؤسای جمهور دو کشور برگزار شد، تهران و مسکو بر عزم خود بر گسترش همکاری‌های دوجانبه در قالب سند جدید تأکید کردند؛ اما سوال اینجاست که آیا این معاهده 47 بندی برای ایران راهگشا خواهد بود؟
تاریخچه یک معاهده معطل مانده برای 25 سال البته به گزارش اقتصاد 24، پیش‌تر، مدت زمان اجرای این معاهده که پس از تصویب در مجالس دو کشور عملیاتی خواهد شد، 20 سال عنوان شده است.
در واقع این متن تازه به نوعی «قرارداد 20 ساله ایران و روسیه» است. قرارداد اولیه ایران و روسیه سال 1380 در مجلس ششم تصویب شد و قرار بود در سال 1401 به پایان برسد، اما خود به خود برای 5 سال بعدی هم تمدید شد. طبق گزارش‌های مختلف، این همکاری در جریان سفر رئیس جمهور وقت ایران (محمد خاتمی) به نیویورک در سال 79 و دیدار با رئیس جمهوری روسیه آغاز شد.
حالا، اما این معاهده که نتیجه حدود سه سال مذاکرات و رفت‌وآمد‌های مقامات تهران و مسکو است، تمامی جنبه‌های همکاری دو کشور را پوشش می‌دهد و به سه حوزه اصلی: همکاری اقتصادی، همکاری علمی و فناوری و همکاری در حوزه فرهنگ و گردشگری توجه ویژه‌ای دارد.
این معاهده در واقع متن به روز شده سندی است که تهران و مسکو اواخر دهه 1370 با عنوان موافقت‌نامه اساس روابط متقابل و اصول همکاری بین جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه امضا کردند، سندی که از سال 1381 برای دو طرف لازم الاجرا شد و بعد از دوره 20 ساله، به مدت پنج سال دیگر تمدید شد.
بیشتر بخوانید: متن معاهده راهبردی ایران و روسیه + جزییات
اما به گزارش اقتصاد 24، اساسا پیشینه این موافقت‌نامه جدید به سال 1400 بازمی‌گردد؛ زمانی که سید ابراهیم رئیسی در نخستین سفر خود به مسکو پیش‌نویس این توافق را ارائه کرد. حال، این توافق‌نامه جایگزین توافق استراتژیک 20 ساله‌ای خواهد شد که در سال 2001 به امضا رسید و تا سال 2020 تمدید شد.
نکته این جا است که مسکو اکنون در شرایطی بالاخره این قرارداد را نهایی و تکمیل کرده است که خود این کشور به دلیل جنگ اوکراین تحت تحریم‌های اقتصادی است.
البته باید توجه داشت که روسیه و ایران تا پیش از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال 1991 میلادی روابط نزدیکی نداشتند. پس از آن روابط دو کشور بهبود یافت؛ به ویژه در سال‌های اخیر که هر دو در نتیجه تحریم‌های غرب آسیب دیده‌اند.
در واقع به نوعی از نظر بیشتر ایرانیان، روس‌ها هیچ وقت دوست ما نبوده‌اند بلکه همیشه وقتی خودشان در موقعیت دشوار قرار می‌گرفتند تازه به سراغ ایران می‌آمدند.
کما این که این توافق همکاری، تنها سه روز قبل از بازگشت دونالد ترامپ، رئیس جمهور منتخب ایالات متحده به کاخ سفید امضا شد و در بخشی از آن، در کنار همکاری‌های علمی و تجاری، به همکاری نظامی نزدیک‌تر دو کشور اشاره شده بود.

نگاهی به برخی بخش‌های معاهده تازه به گزارش اقتصاد 24، اما گفته می‌شود آن چه که سبب شد مقامات تهران و مسکو، امضای این معاهده را در دستور کار دهند، آن بود که موافقت‌نامه قبلی پاسخگوی حجم رو به گسترش مناسبات دو کشور در ابعاد مختلف نخواهد بود و بدین ترتیب، ایران و روسیه که دیدگاه‌های مشترک و نزدیکی در بسیاری از موضوعات بین‌المللی و منطقه‌ای از جمله مقابله با هژمونی آمریکا دارند، نقشه راه همکاری‌های خود را در سطوح و ابعاد مختلف ترسیم کردند.
هم چنین بنا به سند تازه منتشر شده، این موافقت‌نامه، که ابعاد گسترده‌ای از انرژی، حمل‌ونقل، صنعت و کشاورزی تا همکاری نظامی و فرهنگی را شامل می‌شود، با هدف ارتقای روابط دوجانبه میان تهران و مسکو طراحی شده است. از جمله مهم‌ترین محور‌های این توافق‌نامه، سرمایه‌گذاری روسیه در حوزه انرژی و حمل‌ونقل ایران است. در شرایطی که اقتصاد ایران با فشار‌های بین‌المللی مواجه است، این سرمایه‌گذاری می‌تواند تحولی مهم در زیرساخت‌های اقتصادی کشور ایجاد کند.
بیشتر بخوانید: حمله تحریم به ایران، این بار از دریای شمال/ پس از ایران‌ایر، این بار منطقه آزاد انزلی در معرض ترکش موشک‌های روسیه به اوکراین/ چرا نباید این تحریم را نادیده گرفت؟
از سوی دیگر بنا بر اعلام منابع دیپلماتیک، این سند همه جوانب حوزه‌های روابط دو جانبه را در برمی‌گیرد؛ از جمله روابط سیاسی، این که در ساختار قدرت، دیدگاه‌هایمان چگونه است و چگونه باید حرکت کنیم. در مجامع بین‌المللی، چگونه باید حرکت داشته باشیم تا برسد به حوزه اقتصادی و اینکه همکاری‌های استانی، انجام پروژه‌ها و همکاری‌ها در قالب دو و چند جانبه چگونه باید باشد.
در واقع تعیین تکلیف برای بخش‌های مختلف روابط ایران و روسیه در جهان نیز در این معاهده مشخص شده، اما معلوم نیست آیا ابعاد این معاهده منجر به عدم موضع گیری‌های خلاف مصالح ایران همچون ماجرای جزایر سه گانه نیز خواهد شد یا خیر.
همکاری ایرانی روسی در موضوع انرژی به گزارش اقتصاد 24، اما از جمله مهم‌ترین محور‌های این توافق‌نامه، سرمایه‌گذاری روسیه در حوزه انرژی و حمل‌ونقل ایران است. در شرایطی که اقتصاد ایران با فشار‌های بین‌المللی مواجه است، این سرمایه‌گذاری می‌تواند تحولی مهم در زیرساخت‌های اقتصادی کشور ایجاد کند.
بنا بر متن سند موجود، با توجه به اینکه ایران و روسیه دارای منابع انرژی هستند، همکاری دو کشور در حوزه‌های تجارت بین‌المللی و انرژی نیز در این معاهده پیش بینی شده است.
همکاری در حوزه فناوری به ویژه فناوری‌های نوین، امنیت اطلاعات و سایبری، انرژی صلح‌آمیز هسته‌ای، مسائل دفاعی و نظامی و همکاری در مبارزه با تروریسم، مسائل محیط‌زیست و دریای خزر، مقابله با پولشویی و جرائم سازمان‌یافته، برخی دیگر از مفاد این موافقت‌نامه را تشکیل می‌دهند.
بر این اساس، در ماده سه این معاهده، موضوع احترام به تمامیت ارضی، گنجانده شده است.
توافق تاریخی ایران و روسیه منهای تعهد دفاع مشترک این توافق شامل موضوعات نظامی نیز می‌شود، اما برخلاف برخی توافق‌های دیگر که مسکو با شرکای خود به امضا رسانده، توافق با ایران فاقد تعهدات دفاع مشترک است و در حقیقت بند دفاع متقابل که روسیه با کره شمالی و بلاروس امضا کرده اصلا در این معاهده تازه دیده نشده و جزو قرارداد ایران و روسیه نیز نیست.
در این بین بسیاری از کارشناسان به مساله قرارداد روسیه و کره شمالی با یکدیگر و پیمان دفاع متقابل اشاره کرده‌اند، اما سفیر ایران در مسکو، اما گفته این کشور می‌تواند امنیت خود را تضمین کند.
کاظم جلالی، سفیر ایران در روسیه به تاس گفته است: «ماهیت این توافق متفاوت است. بلاروس و کره شمالی در پاره‌ای زمینه‌ها روابط مشارکتی با هم دارند که ما به طور مشخص به آنها اشاره نکرده‌ایم. استقلال و امنیت کشور و همچنین خوداتکایی برای ما بسیار مهم هستند. ما علاقه‌ای به پیوستن به هیچ بلوکی نداریم.»
البته این عدم بسته شدن دفاع متقابل میان ایران و روسیه در شرایطی است که بسیاری از تحریم‌های یک سال اخیر جمهوری اسلامی ایران به دلیل اتهام ارسال موشک و پهپاد به روسیه برای استفاده در جنگ علیه اوکراین است، اتهامی که مقامات ایران آن را رد می‌کنند، اما فعلا دود آتش این ادعا و جنگ اوکراین تحریم هواپیمایی ایران و تحریم‌های گسترده اتحادیه اروپا در چشم ایران رفته است.

تجربه اندوزی تهران از معاهده‌های گذشته رخ داده است؟ البته که دورنمای اینکه چه پیش روی ایران است و این قرارداد‌ها آیا در نهایت منفعتی برای کشور خواهند داشت نیز محل سوال جدی است.
به گزارش اقتصاد 24 نباید از یاد برد که ایران پیش‌تر تجربه امضای توافق 25 ساله جنجالی و پرهیاهویی را با چین داشته است، توافق‌نامه‌ای که در نوروز سال 1394 امضا شد و علی لاریجانی را نیز طراح و معمار آن می‌دانستند، اما هنوز به نتایج اقتصادی مطلوب دست نیافته و البته هیچ جزییات دقیق و مشخصی نیز درباره آن منتشر نشده است.
شاید به همین دلیل است که بسیاری از کارشناسان معتقدند که در شرایط اقتصادی کنونی، شفاف‌سازی ابعاد اقتصادی توافق‌نامه‌ها و تضمین منافع ملی، مهم‌ترین اولویت دولت‌های ایران باید باشد. چینی‌ها نیز در مورد قرارداد نه شفاف سازی کردند و نه مشخص شد به کدام تعهد در نهایت توسط آنان عمل شده است.
انعقاد قرارداد در حالی که زمزمه‌هایی از مذاکرات احتمالی میان ایران و آمریکا به گوش می‌رسد، می‌تواند پیامی راهبردی درباره جایگاه ایران در معادلات جهانی باشد. با این حال، تحلیلگران بر این باورند که تهران باید با دقت بیشتری وارد چنین توافقاتی شود و ضمن بهره‌گیری از فرصت‌ها، تبعات احتمالی آن را نیز مدیریت کند.
بیشتر بخوانید: وعده توافق تازه ایران با روسیه بدعهدِ پیمان شکن به کجا می‌رسد؟/ عشق یک طرفه روسوفیل‌های ایرانی به روسیه پوتینی/ ماجرای بدعهدی روسی؛ از اس 300 تا دالان زنگه زور
بسیاری نیز می‌گویند توافق‌نامه 25 ساله ایران و روسیه می‌تواند فرصتی برای تقویت روابط اقتصادی و سیاسی میان دو کشور باشد، اما بدون شفافیت و تأمین منافع ملی، این توافق‌نامه ممکن است به عاملی برای تشدید فشار‌های بین‌المللی علیه ایران تبدیل شود.
در شرایط حساس کنونی، مدیریت هوشمندانه این توافق و حفظ تعادل در سیاست خارجی، اهمیت بسیاری دارد؛ به خصوص که روس‌ها در طول تاریخ از قاجاریه تا امروز نشان داده‌اند هر زمان که لازم شود به طور کامل ایران را رها می‌کنند. همین روس‌ها حکومت را در قاجار تضمین کرده بودند، اما با معامله‌ای قاجار را رها کردند و اتفاقا در دوران اتحاد جماهیر شوروی با ادعای همراهی با ملت‌های جهان در برابر استعمار، طلا‌های ایران را به دولت نیمه جان مصدق تحویل ندادند و حتی در دوره‌ای آذربایجان ایران را اشغال کردند.
روس‌ها هر بار در زمان اعمال فشار و تحریم‌ها علیه ایران در دو دهه اخیر نیز کنار غرب ایستادند و در نهایت اکنون و زمانی معاهده خود با ایران را نهایی کردند که به دلیل جنگ اوکراین، خود نیز به شدت تحت تحریم هستند و در این شرایط شاید باید به منتقدان این روند روس‌ها حق داد که بپرسند چه تضمینی است که اگر روسیه با اوکراین و اروپا در سال 2025 به توافق برسد همچنان به تعهداتش به ایران عمل کند؟!