بزرگنمايي:

پیام خراسان - کتاب درسی یکی از مهم‌ترین و در دسترس‌ترین منابع آموزشی در نظام تعلیم و تربیت است. بسیاری از پژوهشگران و متخصصان حوزه‌های مختلف آموزشی، روان‌شناسی و جامعه‌شناسی، کتاب‌های درسی را ابزاری کارآمد و اثربخش می‌دانند که زمینه یادگیری و خودآموزی دانش‌آموزان را فراهم می‌کند. اما این محتوا باید به گونه‌ای طراحی شود که یادگیری را تسهیل کرده و به تعمیق و تحکیم دانش کمک کند.
‌از سال 1379، رهبر معظم انقلاب در جمع طلاب حوزه علمیه قم بر ضرورت تحول در نظام آموزشی و محتوای کتاب‌های درسی تأکید کرده‌اند. ایشان در سال 1393 نیز بر دقت و امانت‌داری در تدوین محتوای درسی تأکید داشتند و در سال 1401 با انتقاد از محفوظات غیرکاربردی در برنامه‌های درسی، دستور حذف این مطالب را صادر کردند.
اقدامات پس از دستور رهبر انقلاب
در پی سخنان ایشان، وزارت آموزش و پرورش اقداماتی از جمله تشکیل کارگروه‌های تخصصی برای بازبینی محتوا را آغاز کرد. با این حال، بسیاری از کارشناسان معتقدند که این اقدامات هنوز به نتیجه‌ای جامع و قابل قبول نرسیده است.
‌بازمهندسی برنامه‌های درسی
علیرضا کاظمی، وزیر آموزش و پرورش‌ در دولت جدید با تاکید بر بازبینی محتوای کتاب‌های درسی، اعلام کرد که این طرح در دوره جدید وزارت به‌صورت جدی آغاز شده و استارت خورده است. وی این اقدام را بخشی از نقشه راه سند تحول بنیادین دانسته و بازطراحی حجم کتاب‌ها و بهبود کیفیت آموزشی را از اولویت‌های وزارتخانه معرفی کرده است.
‌تمرکز بر محتوای نافع
حجت‌السلام علی لطیفی، رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی معتقد است که بخشی از محتوای فعلی کتاب‌های درسی نافع نیست و باید اولویت‌گذاری شود تا محتوای مهم‌تر جایگزین شود. وی بر تغییر جهت‌گیری غالب نظام آموزشی از تمرکز صرف بر آموزش عالی به‌سمت آموزش مهارت‌های زندگی تأکید دارد.
‌عصر دیجیتال و یادگیری باز
رضوان حکیم‌زاده، معاون آموزش ابتدایی وزارت آموزش و پرورش نیز اذعان کرده است که در عصر دیجیتال، کتاب درسی نمی‌تواند تنها منبع یادگیری باشد. او تأکید دارد که محتواهای آموزشی باید به‌سمت مهارت‌محوری و یادگیری باز حرکت کنند تا دانش‌آموزان مهارت‌های قرن بیست‌ویکم را فراگیرند.
‌کتاب‌های درسی برای زندگی واقعی
با توجه به انتقادات مطرح‌شده و تأکیدات رهبر انقلاب و مسئولان آموزشی، اصلاح و بازبینی کتاب‌های درسی یک ضرورت است. تغییر از رویکرد حفظ‌محور به یادگیری مهارت‌محور و حرکت به سوی آموزش متناسب با نیازهای عصر دیجیتال می‌تواند نظام آموزشی را به سطحی مطلوب‌تر ارتقا دهد. این اقدامات نیازمند همکاری جامع میان نهادهای آموزشی، معلمان، والدین و دانش‌آموزان است تا محتوای کتاب‌های درسی به ابزاری موثر برای تربیت نسلی آگاه، توانمند و مجهز برای آینده تبدیل شود.
‌دیدگاه معلمان درباره اصلاح کتاب‌های درسی
به همین منظور و برای ارائه راهکارهای مختلف معلمان به مسئولان آموزش و پرورش و تصمیم‌گیران تغییر در محتوای کتاب‌های درسی، خبرنگار پانا پای صحبت‌های معلمانی شامل زن و مرد از مقاطع تحصیلی مختلف و رشته‌های گوناگون نشسته است. آنچه در زیر می‌خوانید، نظرات و پیشنهادات آن‌ها درباره ضرورت اصلاح و بهبود محتوای کتاب‌های درسی است. 
کتاب‌های درسی حجم بالایی از مطالب را دارند/ کتاب‌ها، تفاوت‌های فردی دانش‌آموزان را در نظر نگرفته است
فرزانه فرزین، آموزگار پایه پنجم دبستان پسرانه شاهد حاج قاسم سلیمانی ناحیه یک شهرکرد، ضمن بیان اهمیت کتاب‌های درسی در شکل‌دهی نگرش‌ها، دانش و مهارت‌های دانش‌آموزان، اظهار کرد: «کتاب‌های درسی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای آموزشی، نقشی بسیار حیاتی در فرآیند تعلیم و تربیت ایفا می‌کنند. اصلاح و به‌روزرسانی این منابع، امری ضروری است. من که بیش از 20 سال در حوزه تدریس دوره ابتدایی فعالیت داشته‌ام، بر این باورم که کتاب‌های درسی ابتدایی دارای نقاط قوت و ضعف متعددی هستند. از نقاط قوت آن‌ها می‌توان به استفاده از تصاویر باکیفیت و مرتبط با موضوع درس اشاره کرد که فهم مطالب را برای دانش‌آموزان آسان‌تر می‌کند. همچنین زبان این کتاب‌ها ساده و روان است و از مثال‌های ملموس برای توضیح مفاهیم بهره می‌برد. افزون بر این، در بسیاری از دروس فعالیت‌های گروهی و مشارکتی طراحی شده که مهارت‌های ارتباطی دانش‌آموزان را تقویت می‌کند.»
وی افزود: «با این حال، اکثر کتاب‌های درسی دارای حجم بالای مطالب هستند که این امر باعث می‌شود دانش‌آموزان نتوانند تمام محتوا را به‌درستی درک کنند و بیاموزند. همچنین طراحی محتوای کتاب‌ها به‌گونه‌ای است که تفاوت‌های فردی دانش‌آموزان در نظر گرفته نمی‌شود. برای مثال، همه کتاب‌ها برای دانش‌آموزان یکسان طراحی شده‌اند، در حالی که هر کودک ویژگی‌ها و نیازهای یادگیری خاص خود را دارد.»
لزوم کاهش حجم مطالب و توجه به مفاهیم پایه‌ای
فرزین تاکید کرد: «باید از حجم مطالب کتاب‌ها کاسته شود و تمرکز بر مفاهیم اصلی و پایه‌ای افزایش یابد. همچنین لازم است محتوای کتاب‌ها شامل فعالیت‌هایی باشد که دانش‌آموزان را به تفکر انتقادی و حل مسئله تشویق کند. این محتواها باید با فرهنگ و شرایط بومی دانش‌آموزان سازگار باشد. از سوی دیگر، استفاده از فناوری‌های نوین مانند رایانه، تبلت و اینترنت می‌تواند به غنی‌سازی محتوای کتاب‌ها و ایجاد انگیزه بیشتر در دانش‌آموزان کمک کند.»
آموزش برنامه‌نویسی و مهارت‌های زندگی از دوره ابتدایی
این آموزگار دوره ابتدایی ادامه داد: «با توجه به پیشرفت‌های روزافزون فناوری، داشتن دانش برنامه‌نویسی به‌عنوان یک مهارت ضروری آینده محسوب می‌شود. بهتر است آموزش برنامه‌نویسی از دوره ابتدایی آغاز شود. علاوه بر آن، باید به آموزش مهارت‌های زندگی مانند ارتباط موثر، مدیریت احساسات و کار گروهی در این دوره پرداخته شود. چنین آموزش‌هایی می‌تواند دانش‌آموزان را برای زندگی بهتر در آینده آماده کند.»
ضرورت اصلاح بر اساس بازخورد معلمان و دانش‌آموزان
فرزین همچنین پیشنهاد داد «سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی باید به‌طور مرتب بازخورد معلمان، دانش‌آموزان و والدین را جمع‌آوری و تحلیل کند. این بازخوردها می‌تواند به اصلاح و به‌روزرسانی مستمر کتاب‌های درسی کمک کند. کتاب‌های درسی به‌عنوان ابزارهای اساسی آموزشی باید به‌طور مداوم بهینه‌سازی شوند تا بتوانند نیازهای نسل آینده را برآورده سازند.»
کتاب‌های درسی باید برای آینده دانش‌آموزان آماده‌سازی شوند
این معلم در پایان خاطرنشان کرد: «کتاب‌های درسی باید مهارت‌های لازم برای موفقیت در مشاغل آینده را آموزش دهند و دانش‌آموزان را به شهروندانی مسئول و آگاه تبدیل کنند که بتوانند نقش فعالی در جامعه ایفا کنند. اصلاح و ارتقای این منابع آموزشی، علاوه بر افزایش کیفیت یادگیری، به تربیت نسل آینده‌ای خلاق و نوآور کمک خواهد کرد.»
کتاب‌های درسی باید به‌روز شوند تا با نیازهای دانش‌آموزان هماهنگ باشند/ ضرورت به‌روزرسانی تصاویر و کلمات کلیدی در کتاب‌های ابتدایی
حسن احمدی، آموزگار ابتدایی دبستان شاهد شهید شاهمرادی، استان کرمانشاه- شهرستان گیلانغرب، با سابقه 24 سال خدمت، درخصوص محتوای کتاب‌های درسی اظهار کرد: «کتاب‌های پایه اول از لحاظ تنوع تکالیف و توجه ویژه به مهارت‌های چهارگانه دانش‌آموزان مناسب هستند. به‌ویژه داستان‌وار بودن نگاره‌ها در کتاب فارسی به‌خوبی فرآیند یادگیری را برای دانش‌آموزان تسهیل می‌کند. با این حال، حجم کتاب‌ها و همچنین عدم به‌روزرسانی تصاویر در بخش نگاره‌ها و کلمات کلیدی پایین صفحات کتاب فارسی و برخی مطالب داخل کتاب، می‌تواند برای دانش‌آموزان خسته‌کننده باشد. همچنین در پایه چهارم ابتدایی، یکی از نقاط ضعف عمده کتاب‌ها، به‌روزنبودن آن‌ها است.»
به‌روزرسانی و تطابق مثال‌ها با واقعیت‌های امروز ضروری است
وی در ادامه با ذکر مثال گفت «‌برای نمونه، در کتاب‌های ریاضی از مثال‌هایی برای عددنویسی استفاده می‌شود که مربوط به 10 سال پیش است، به‌عنوان مثال از اسکناس‌های 100 تومانی و سکه‌های 10 تومانی استفاده می‌شود که دانش‌آموزان با این اسکناس‌ها آشنایی ندارند. این موارد نشان می‌دهد که کتاب‌های درسی باید با شرایط روز و واقعیت‌های حال حاضر جامعه هم‌خوانی داشته باشند.»
لزوم اصلاح کتاب ریاضی و توازن در محتوای کتب درسی
حسن احمدی در رابطه با لزوم اصلاح کتاب‌های درسی به‌ویژه کتاب ریاضی اظهار کرد: «‌متاسفانه در طی چندین سال متوالی اصلاحات خاصی در کتاب ریاضی صورت نگرفته است. مطالب سنگین و پیچیده این کتاب انرژی زیادی از معلمان می‌گیرد و از طرفی در برخی کتب دیگر، اصلاحات خوبی انجام شده است. به‌عنوان مثال، افزودن معنی آیات قرآن در کتاب قرآن، یکی از نقاط قوت این اصلاحات است. اما در سایر کتاب‌ها، به‌نظر من اصل توازن و تعادل حفظ شده است.»
وی همچنین در مورد کتاب مطالعات اجتماعی تاکید کرد: «اصلاحات کتاب مطالعات اجتماعی به‌ویژه در مورد اشاره به مباحث امروزی مانند فضای مجازی و مصادیق آن بسیار مفید است. این موضوعات دانش‌آموزان را با واقعیت‌های دنیای امروزی آشنا می‌کند و درک بهتری از مسائل اجتماعی روز فراهم می‌آورد.»
ضرورت پرداخت بیشتر به شاعران و ادبیات کشور در کتاب‌های درسی
سارینا علمی، دبیر ادبیات متوسطه اول مدرسه فضیلت شهرستان جم- استان بوشهر، درباره نقد محتوای کتاب درسی ادبیات متوسطه اول، گفت: «محتوای کتاب ادبیات متوسطه اول به مطالب متعددی پرداخته است که به غیر از ادبیات هستند. کتاب آن‌قدر به مسائل متفرقه می‌پردازد که جای اصلی‌ترین مباحث خود یعنی ادبیات را از دست داده است. گله‌مندی‌ای که ما دبیران داریم این است که با وجود داشتن شاعران برجسته در تاریخ ادبیات کشورمان، دانش‌آموزان هیچ اطلاعی از آن‌ها ندارند. در کتاب درسی تنها به حافظ، سعدی و مولانا پرداخته شده و چند بیتی غزل از این شاعران گنجانده شده است. اما هیچ‌گونه پرداختی اختصاصی به شاعران دیگر کشورمان در سطح متوسطه اول انجام نمی‌شود. در بیشتر بخش‌های کتاب فارسی، مباحث تاریخی گنجانده شده است و کمتر به خود شعر و ادبیات پرداخته می‌شود.»
کاهش تمرکز بر مطالب زبانی و ادبی در کتاب‌های درسی
وی ادامه داد: «اگر به‌طور کلی کتاب‌های ادبیات به شعر و ادبیات پرداخته بودند، بسیار مطلوب‌تر بود. همچنین یک نکته دیگر این است که کتاب فارسی سرشار از دانش‌های زبانی و ادبی است که استفاده چندانی برای دانش‌آموزان ندارد. این مطالب بیشتر جنبه تئوریک دارند و کمتر به دنیای واقعی دانش‌آموزان و نیازهای آن‌ها نزدیک هستند.»
عدم تناسب حجم محتوای درسی با زمان تدریس
مریم یزدان‌پناه، دبیر ریاضی دبیرستان نمونه دولتی شهید ایران‌منش منطقه دو کرمان، با 23 سال سابقه، درباره لزوم اصلاح کتاب‌های درسی بیان کرد: «محتوای کتاب‌های درسی با زمان تدریس که در اختیار ما قرار داده‌اند، مغایرت دارد. ما باید چهار فصل با حجم بالایی را تا امتحانات دی ماه تدریس کنیم و نکته بعدی این است که مباحث کتاب‌ها به شدت خلاصه شده‌اند. کتاب‌هایی که در زمانی که ما دانش‌آموز بودیم، تدریس می‌شدند، بسیار عالی بودند؛ یعنی کامل و جامع بودند، اما اکنون اینطور نیست. به‌طور مثال، مبحث «دنباله‌های هندسی» در دو صفحه گنجانده شده است، در حالی که ما مجبوریم به صورت کامل این مبحث را به دانش‌آموزان تدریس کنیم.»
مشکلات تدریس کتاب‌های جامعه‌شناسی به دلیل حجم زیاد و مفاهیم دشوار
ناهید نادری، دبیر جامعه‌شناسی دبیرستان فرهنگ ناحیه دو کرمان، با 24 سال سابقه، مهم‌ترین معضل در تدریس کتاب‌های درسی فعلی را کمبود زمان برای تدریس آن‌ها دانست و گفت: «کتاب جامعه‌شناسی پایه دهم به دلیل حجم بالایی که دارد، به زمان بیشتری برای تدریس نیاز دارد. نکته بعدی این است که برای دانش‌آموزی که از مقطع راهنمایی وارد دبیرستان می‌شود، مطالب جامعه‌شناسی پایه دهم مفهومی‌تر است و مفاهیم برای یادگیری دانش‌آموزان دشوار می‌شود. درخصوص جامعه‌شناسی پایه دوازدهم هم بهتر است که مطالب قابل فهم‌تر و ساده‌تر بیان شوند.»
لزوم تحول اساسی در کتاب‌های درسی ریاضی برای بهبود یادگیری
اکرم خسروگردی، دبیر ریاضی استان سمنان، شهرستان شاهرود، دانشجوی تکنولوژی آموزشی دانشگاه علامه طباطبایی و مدرس دانشگاه فرهنگیان سمنان، در رابطه با لزوم بازبینی و اصلاح کتاب‌های درسی بیان کرد: «امروزه با پیشرفت تکنولوژی، نیازمند تحول اساسی در امر آموزش و یادگیری هستیم. بنده در حال حاضر در دوره اول متوسطه درس ریاضیات را تدریس می‌کنم و همواره در تلاش هستم که با به‌کارگیری روش‌های نوین تدریس، استفاده موثر از فناوری و به‌روزرسانی دانش، یادگیری را برای دانش‌آموزان تبدیل به یک تجربه لذت‌بخش کنم؛ اما با توجه به ضعف سیستم آموزشی، به‌ویژه محتوای کتب درسی، رضایت چندانی از وضعیت آموزش و یادگیری ندارم.»
چالش‌های معلمان در تدریس کتاب‌های ریاضی و ضرورت اصلاح آن‌ها
خسروگردی ادامه داد: «دبیران ریاضی در تدریس این درس با چالش‌های بسیاری مواجه هستند. برای بهبود وضعیت آموزش ریاضی در ایران، ابتدا باید تحول در کتاب درسی آغاز شود. یکی از ویژگی‌های خوب کتاب‌های درسی ریاضی، فعالیت‌محور بودن آن‌ها است؛ به‌طوری که در مقایسه با کتاب‌های قدیمی‌تر ریاضیات، که صرفا به آموزش مستقیم می‌پرداختند، در کتاب‌های نسل حاضر، آموزش ریاضیات به نقش تسهیل‌گری معلم و درگیرسازی دانش‌آموز در امر یادگیری پرداخته شده است.»
عدم تناسب حجم مطالب با زمان تدریس و تاثیر آن بر کیفیت یادگیری
اکرم خسروگردی ضمن بیان مهم‌ترین نقایص کتاب ریاضی دوره اول متوسطه، گفت: «عدم تناسب حجم محتوای ارائه‌شده در کتب ریاضی با زمان تخصیص یافته به این درس، به‌ویژه انبوه مطالب در پایه نهم، از کیفیت یادگیری کاسته و منجر به یادگیری سطحی می‌‌شود. اغلب معلمان این پایه، به‌‌ویژه در مدارس عادی، به جای افزایش کیفیت تدریس، دغدغه ارائه به‌موقع مطالب درسی را دارند. کمبود التفات کتاب‌های درسی به کاربرد ریاضیات، حل مساله و تفکر خلاق منجر به درک عمیق دانش‌آموزان از درس ریاضی نخواهد شد. عدم رعایت تقدم و تاخر در سرفصل‌های کتاب درسی، عدم هماهنگی مطالب در پایه‌های مختلف و اشتباهات علمی موجود، باعث بدفهمی دانش‌آموزان و سردرگمی معلمان در آموزش برخی مطالب شده است.»
ضرورت استفاده از فناوری و ابزارهای نوین در کتاب‌های درسی
خسروگردی‌ گفت: «استفاده از ابزارهای فناوری در کتب درسی ریاضی، بسیار کمرنگ است. به عنوان مثال، پس از تغییر در برخی کتاب‌های درسی، به لحاظ استفاده از بارکد برای ارائه محتوا، در درس ریاضی این تحول مهم رخ نداد. برای افزایش انگیزه و علاقه در یادگیرنده باید به جذابیت محتوای کتاب درسی افزوده شود؛ لذا با توجه به ماهیت درس ریاضی در بازتالیف کتاب ریاضی دوره اول متوسطه خواستار هستیم که به تناسب حجم محتوا و زمان در نظرگرفته‌شده برای آموزش رسمی توجه اساسی شود.»
آشنایی دانش‌آموزان با کاربردهای عملی ریاضیات و استفاده از نرم‌افزارهای تخصصی
اکرم خسروگردی افزود: «با توجه به امکان کاوشگری و نقش آن در یادگیری عمیق درس ریاضی، پیشنهاد می‌شود یک واحد درسی تحت عنوان «آزمایشگاه ریاضی» در نظر گرفته شود و کتابی با این موضوع تالیف شود و زمانی مجزا برای تدریس آن در نظر گرفته شود. در محتوای این کتاب، دانش‌آموزان با کاربردهای عملی ریاضیات در قالب آزمایش عملی آشنا شوند و به آزمایش عملی و پژوهش در ریاضیات پرداخته شود. از سوی دیگر، با بهره‌گیری از نرم‌افزارهای تخصصی ریاضیات و با تلفیق دروس با رویکرد STEAM، به کاوشگری پرداخته و به حل مساله و درگیرسازی دانش‌آموزان در حل مسائل دنیای واقعی توجه بیشتری شود.»
استفاده از مطالب جذاب و به‌روز برای نوجوانان در کتب درسی
این دبیر ریاضی ‌اظهار کرد: «در تالیف کتاب‌های پایه‌های مختلف باید به تخصیص متناسب محتوا توجه شود. به جذابیت محتوا و استفاده از مطالب مورد علاقه نوجوانان توجه بیشتری شود و به بهره‌گیری از ابزارهای هوش مصنوعی و بومی‌سازی پلتفرم‌های شخصی‌سازی یادگیری ریاضیات و ادغام فناوری با محتوای کتاب درسی در آموزش ریاضیات توجه شود.»
نقد کتاب‌های درسی فیزیک و لزوم اصلاح آن‌ها برای بهبود یادگیری
محمد فلاح، دبیر فیزیک دبیرستان علامه استان کرمان شهرستان راور با 17 سال سابقه، ضمن اشاره به بیانیه گام دوم انقلاب به نقد کتاب درسی پرداخت و گفت: «بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی که توسط رهبر معظم انقلاب صادر شده است، با هدف «جهاد بزرگ برای ساختن ایران اسلامی» و «آمادگی برای طلوع خورشید ولایت عظما» تدوین شده است. این بیانیه به‌عنوان منشوری برای دومین مرحله خودسازی، جامعه‌پردازی و تمدن‌سازی در نظر گرفته شده است. در کتاب‌های درسی، این بیانیه با سه رویکرد اصلی مورد استفاده قرار گرفته است که شامل ترویج ارزش‌های انقلاب اسلامی، توسعه علمی و فناوری، و تقویت هویت ملی و دینی است.»
‌نقاط قوت کتاب‌های فیزیک
فلاح ادامه داد: «کتاب‌های درسی فیزیک به‌خوبی مباحث پایه‌ای فیزیک را پوشش می‌دهند و دانش‌آموزان را با اصول اولیه آشنا می‌کنند. وجود تمرینات و مسائل متنوع به دانش‌آموزان کمک می‌کند تا مفاهیم را بهتر درک کنند و مهارت‌های حل مسئله خود را تقویت کنند. کتاب‌ها دارای ساختار منظم و منطقی هستند که به دانش‌آموزان کمک می‌کند تا به راحتی مباحث را دنبال کنند. استفاده از تصاویر و نمودارهای آموزشی به درک بهتر مفاهیم کمک می‌کند و مباحث مختلف فیزیک را به صورت جامع پوشش می‌دهند.»
‌نقاط ضعف کتاب‌های فیزیک و ضرورت اصلاح آن‌ها
این دبیر فیزیک به نقد کتاب فیزیک پرداخت و گفت: «بسیاری از دانش‌آموزان از محتوای کتاب‌ها خسته می‌شوند. استفاده از مثال‌های کاربردی و جذاب می‌تواند به بهبود این وضعیت کمک کند. کتاب‌ها نیاز به منابع تکمیلی بیشتری دارند تا دانش‌آموزان بتوانند به صورت عمیق‌تر و کاربردی‌تر مباحث را یاد بگیرند. بسیاری از مباحث کتاب‌های درسی بیشتر تئوری هستند و کمتر به جنبه‌های عملی و کاربردی پرداخته شده است؛ این موضوع باعث می‌شود دانش‌آموزان نتوانند ارتباط مستقیمی بین مفاهیم تئوری و کاربردهای عملی آن‌ها برقرار کنند.»
وی ‌افزود: «منابع درسی گاهی با سوالات کنکور همخوانی ندارند و این باعث می‌شود دانش‌آموزان برای آمادگی بهتر به کتاب‌های غیر درسی و موسسات آموزشی متوسل شوند. همچنین، کتاب آزمایشگاه و ساعت آن جدا شده‌اند و این باعث می‌شود معلم فیزیک نتواند آزمایشات را همراه با تدریس کتاب انجام دهد. در بسیاری از موارد معلم آزمایشگاه جداگانه‌ای وجود دارد که باعث می‌شود بسیاری از آزمایشات انجام نشود، البته اگر تجهیزات آزمایشگاهی فراهم باشد.»
حجم بالای کتاب‌های فیزیک و نیاز به بهبود زمان تدریس
فلاح ادامه داد: «حجم بالای کتاب‌های فیزیک و اختصاص ساعت‌های نامناسب باعث می‌شود معلم وقت کافی برای تدریس کامل نداشته باشد. این موضوع منجر به عدم پوشش کامل مباحث و کاهش کیفیت آموزش می‌شود. برخی از مباحث با زبانی پیچیده و تخصصی بیان شده‌اند که ممکن است برای دانش‌آموزان دشوار باشد. کتاب‌ها نیاز به مثال‌های واقعی و کاربردی بیشتری دارند تا دانش‌آموزان بتوانند مفاهیم را در زندگی روزمره خود مشاهده کنند.»
لزوم به‌روزرسانی محتوای کتاب‌های درسی و استفاده از فناوری
محمد فلاح در رابطه با بهبود محتوای کتاب‌های درسی بیان کرد: «محتوای کتاب‌های درسی باید به‌روز شود تا با پیشرفت‌های علمی و تکنولوژیکی هماهنگ باشد. افزودن فعالیت‌های عملی و آزمایشگاهی بیشتر می‌تواند به درک بهتر مفاهیم کمک کند. همچنین، استفاده از پروژه‌های عملی و تجربی می‌تواند دانش‌آموزان را به یادگیری فعال‌تر وادار کند. استفاده از فناوری‌های نوین مانند شبیه‌سازها و نرم‌افزارهای آموزشی می‌تواند جذابیت و کارایی آموزش را افزایش دهد. این ابزارها می‌توانند به دانش‌آموزان کمک کنند تا مفاهیم پیچیده را به صورت بصری و تعاملی درک کنند.»
‌می‌توان نکات پرورشی را در مسائل فیزیکی گنجاند
وی ‌اظهار کرد: «تهیه و تدوین منابع تکمیلی مانند کتاب‌های کار، جزوات آموزشی و ویدئوهای آموزشی می‌تواند به دانش‌آموزان کمک کند تا مباحث را به صورت عمیق‌تر و کاربردی‌تر یاد بگیرند. این منابع باید به‌گونه‌ای باشند که دانش‌آموزان برای یادگیری بیشتر نیاز به هزینه‌های اضافی نداشته باشند. برنامه‌های آموزشی جامع و هماهنگ با نیازهای دانش‌آموزان و سوالات کنکور می‌تواند به بهبود کیفیت آموزش و آمادگی بهتر دانش‌آموزان برای آزمون‌ها کمک کند.»
فلاح ‌با اشاره به ارتباط علم و ایمان گفت: «با توجه به اینکه فیزیک به معنای طبیعت است و دانش‌آموزان می‌توانند آن‌چه را که می‌خوانند در زندگی لمس کنند، می‌توان برخی نکات با رویکرد پرورشی را در دل مسائل فیزیکی گنجاند. به‌‌عنوان مثال، در بحث نور می‌توان به آیاتی از قرآن اشاره کرد، مانند «الله نور السماوات و الارض» که می‌تواند به دانش‌آموزان کمک کند تا ارتباط بین علم و ایمان را درک کنند.»
باید زمان و منابع کافی برای تدریس مهارت‌های عملی به دانش‌آموزان در نظر گرفته شود
‌سمیه کریمی، دبیر طراحی و دوخت هنرستان منصوره خلیلی بهارستان استان تهران با 23 سال سابقه درباره ایرادات کتاب‌های درسی هنرستان اظهار کرد: «متاسفانه اکنون و در ویرایش جدید کتاب‌های درسی، چندین مبحث در یک کتاب گنجانده شده است. برای مثال مبحث طراحی، مدل‌سازی و چند مبحث دیگر در محتوای یک کتاب درسی هستند که این‌گونه دبیر نمی‌تواند در زمان تخصیص یافته، این مباحث را به صورت تکمیلی تدریس کند، چرا که رشته‌های هنرستان تنها به محفوظات اکتفا نمی‌شود و مراحل عملی نیز دارد.»
وی با اشاره به نیاز به وقت بیشتر برای تدریس عملی مباحث هنرستان تاکید کردند که باید زمان و منابع کافی برای تدریس مهارت‌های عملی به دانش‌آموزان در نظر گرفته شود تا آن‌ها بتوانند به‌طور مؤثر و کاربردی در رشته خود مهارت کسب کنند.
نیاز فوری دانش‌آموزان استثنایی به تغییر کتاب‌ها برای یادگیری روابط اجتماعی خوب
طاهره کشاورزی، مدیر مدرسه استثنایی حضرت مریم(س) ناحیه دو کرمان با 34 سال سابقه، درباره مشکلات کتاب‌های درسی دانش‌آموزان استثنایی اظهار کرد: «مشکلات اساسی در کتاب‌های دانش‌آموزان استثنایی این است که کتاب‌های استثنایی چند سالی است که تغییر کرده‌اند، اما متاسفانه کتاب دینی و قرآن این دانش‌آموزان هیچ تغییری نداشته‌اند. کتاب قرآن دانش‌آموزان مدارس عادی، داستان‌های بسیار قابل فهم و جذابی دارد که به زندگی روزمره هم مرتبط می‌شود؛ برای مثال دانش‌آموز، آداب و رسوم دینی را در قالب داستان فرا می‌گیرد. یکی از دغدغه‌های همکاران ما در آموزش و پرورش این است که این دانش‌آموزان چه زمانی مهارت زیستن را فرا می‌گیرند، چرا که آن چیزی که دانش‌آموزان در زندگی نیاز دارند، روابط اجتماعی خوب است. دانش‌آموزان کم‌توان که ما از آن‌ها توقعی نداریم که پزشک یا مهندس جامعه شوند، خواهان شخصیت فردی هستند که در جامعه بتوانند به تنهایی با سایر افراد ارتباط برقرار کنند و پذیرفته شوند. متاسفانه کتاب‌های درسی، محتوای آن‌چنانی ندارند که این مهارت‌های زندگی را به آنان آموخت.»
وی افزود: «نکته دیگر نیز حجم بالای کتاب‌های درسی و غیرقابل فهم بودن مطالب آن‌هاست که بهتر است از حجم آن‌ها کاسته شود و بیشتر در قالب ویدئو و داستانی به آن‌ها پرداخته شود.»
معلمان در این گفت‌وگوها به بیان نقاط قوت و ضعف کتاب‌های درسی پرداختند که بخشی از مهمترین نظرات و پیشنهادات آن‌چه را که خواندید، به‌صورت مختصرر مرور خواهیم کرد.
1. حسن احمدی (آموزگار ابتدایی):
نقد کتاب‌های فارسی و ریاضی پایه ابتدایی
نیاز به به‌روزرسانی تصاویر و مثال‌ها در کتاب‌های درسی
اصلاح کتاب ریاضی پایه ابتدایی و توازن در کتاب‌های درسی
2. سارینا علمی (دبیر ادبیات متوسطه اول):
انتقاد از محتوای کتاب ادبیات متوسطه اول
عدم توجه کافی به شاعران کشور و پرداختن به مسائل غیر ادبی
انتقاد از عدم توجه به شعر و ادبیات در پایه اول
3. مریم یزدان‌پناه (دبیر ریاضی):
عدم تناسب حجم محتوای درسی با زمان تدریس
خلاصه‌سازی بیش از حد مباحث کتاب‌های درسی
نیاز به توجه بیشتر به مسائل کاربردی در ریاضیات
4. ناهید نادری (دبیر جامعه‌شناسی):
کمبود زمان برای تدریس کتاب‌های جامعه‌شناسی
مفهومی بودن مطالب و دشواری برای دانش‌آموزان
نیاز به بیان ساده‌تر مفاهیم در جامعه‌شناسی پایه دوازدهم
5. اکرم خسروگردی (دبیر ریاضی):
ضرورت تحول اساسی در کتاب‌های درسی با توجه به پیشرفت‌های تکنولوژی
مشکلات مربوط به حجم محتوای کتاب‌های درسی
کمبود استفاده از ابزارهای فناوری و آموزش عملی در ریاضیات
ضرورت آشنایی دانش‌آموزان با کاربردهای عملی ریاضیات
6. محمد فلاح (دبیر فیزیک):
انتقاد از عدم همخوانی محتوای کتاب‌های درسی با نیازهای علمی و فرهنگی روز
نیاز به استفاده از مثال‌های کاربردی بیشتر در فیزیک
کمبود آزمایش‌ها و منابع تکمیلی برای یادگیری بهتر
7. سمیه کریمی (دبیر طراحی و دوخت):
مشکلات در گنجاندن مباحث مختلف در یک کتاب درسی
نیاز به زمان بیشتر برای تدریس دروس عملی در رشته‌های هنرستان
8. طاهره کشاورزی (مدیر مدرسه استثنایی):
مشکلات کتاب‌های درسی برای دانش‌آموزان استثنایی
عدم به‌روزرسانی کتاب دینی و عدم توجه به مهارت‌های زندگی
نقد حجم بالای کتاب‌های درسی و عدم قابلیت درک مطالب برای این دانش‌آموزان
9. فرزانه فرزین (آموزگار ابتدایی)
کتاب‌های درسی حجم بالایی از مطالب را دارند/ کتاب‌ها، تفاوت‌های فردی دانش‌آموزان را در نظر نگرفته است
کتاب‌های درسی باید برای آینده دانش‌آموزان آماده‌سازی شوند
لزوم کاهش حجم مطالب و توجه به مفاهیم پایه‌ای
ضرورت اصلاح بر اساس بازخورد معلمان و دانش‌آموزان
*معلمان و کارشناسان آموزشی در گفت‌وگوهای خود به تعدادی از مشکلات و چالش‌های اساسی در محتوای کتاب‌های درسی اشاره کردند که نیازمند توجه مسئولان آموزش و پرورش و انجام اصلاحات و به‌روزرسانی است. این مشکلات شامل موارد زیر هستند:
1. عدم به‌روزرسانی محتوا: بسیاری از معلمان به این نکته اشاره کردند که محتوای کتاب‌های درسی، به‌ویژه در زمینه‌های علوم اجتماعی، ریاضی و فارسی، نیازمند به‌روزرسانی است. برای مثال، تصاویر، مثال‌ها و مطالب قدیمی در کتاب‌ها وجود دارند که دانش‌آموزان به آن‌ها ارتباط برقرار نمی‌کنند.
2. عدم توجه به کاربردهای عملی و مهارت‌های زندگی: معلمان به ضرورت گنجاندن مهارت‌های زندگی در کتاب‌های درسی تاکید کردند. به‌ویژه برای دانش‌آموزان استثنایی و آن‌هایی که در رشته‌های فنی‌و‌حرفه‌ای تحصیل می‌کنند، آموزش مهارت‌های اجتماعی و کاربردی بسیار حیاتی به نظر می‌رسد.
3. حجم بالای مطالب و کمبود زمان تدریس: یکی از نقدهای مکرر، عدم تناسب حجم مطالب درسی با زمان اختصاص‌یافته برای تدریس آن‌ها بود. معلمان اذعان کرده‌اند که بسیاری از کتاب‌های درسی بیش از حد فشرده و سنگین هستند، به‌ویژه در مقاطع متوسطه اول و دوم، که این موضوع موجب فشار به معلمان و کاهش کیفیت تدریس می‌شود.
4. نبود تنوع در محتوای آموزشی: برخی از معلمان به کمبود تنوع در محتوای کتاب‌های درسی اشاره کردند. به‌ویژه در کتاب‌های ادبیات، تاریخ و ریاضیات، که برخلاف نیاز دانش‌آموزان، مباحث بیشتری بر مفاهیم تئوری و عمومی متمرکز شده‌اند و از کاربردهای عملی، تجربی و جذابیت‌های یادگیری غافل مانده‌اند.
5. عدم استفاده از فناوری‌های نوین: معلمان از لزوم استفاده بیشتر از فناوری‌های نوین، مانند شبیه‌سازها، نرم‌افزارهای آموزشی و منابع آنلاین برای تقویت فرآیند یادگیری خبر دادند. این ابزارها می‌توانند به دانش‌آموزان کمک کنند تا مفاهیم پیچیده‌تر را به‌صورت تعاملی و بصری درک کنند.
6. ضرورت بهبود کتاب‌های تخصصی برای مدارس استثنایی و هنرستان‌ها: مشکلات خاصی برای مدارس استثنایی و هنرستان‌ها وجود دارد که نیاز به توجه ویژه دارند. این شامل عدم تغییرات اساسی در کتاب‌های دینی برای دانش‌آموزان استثنایی، گنجاندن مباحث متنوع در یک کتاب درسی در هنرستان‌ها و مشکلات در آموزش‌های عملی است.