بزرگنمايي:
پیام خراسان - به گزارش خبرنگار سیاسی ایونا به نقل از ویکی شیعه ؛ مهدی بازرگان (1286ش-1373ش) سیاستمدار شیعه، روشنفکر دینی و پژوهشگر قرآنی قرن چهاردهم شمسی. او نخست‌وزیر دولت موقت پس از انقلاب اسلامی ایران بود. ارتباط بازرگان در زمان تحصیل در فرانسه با گروه‌های مذهبی فرانسوی، این دغدغه را در او تقویت کرد که دین و خداپرستی ریشه عقب‌ماندگی اجتماعی نیست.
بازرگان در زمان تدریس در دانشگاه‌های ایران، فعالیت‌های مذهبی بسیاری داشت که سبب شد او را در آن دوره سمبل یک استاد مسلمان در دانشگاه معرفی کنند. غلامعلی حداد عادل معتقد است، تأثیر مهم بازرگان در دانشگاه، دفاع از اسلام از طریق اثبات علمی بودن دین بود. بازرگان به موجه‌سازی گزاره‌های دینی با علوم تجربی اعتقاد داشت و در کتاب «مطهرات در اسلام» تلاش کرد وجه علمی احکام دینی به خصوص در بخش نجاسات را نشان دهد. این دیدگاه مورد انتقاد برخی از جمله مرتضی مطهری واقع شد. بیش از سیصد عنوان کتاب از بازرگان نام برده شده که بیشتر آنها سخنرانی‌های وی است که به صورت کتاب درآمد.
بازرگان از دهه سی شمسی آثاری پیرامون قرآن دارد و مجموعه «سیر تحول قرآن» از شهرت بیشتری نسبت به سایر آثارش برخوردار است. درس گفتارهای بازرگان پیرامون قرآن که پس از انقلاب اسلامی ارائه شد، در مجموعه‌ای با عنوان «بازگشت به قرآن» چاپ شد. بازرگان طرفدار نظریه ارتباط دین و سیاست بود؛ اما در سال 1371ش یک سخنرانی با عنوان «خدا و آخرت؛ هدف بعثت انبیاء» داشت که سبب شد برخی آن سخنرانی را نشانه تغییر در او و حرکت به سمت سکولاریسم بدانند.
بازرگان در دوران نخست‌وزیری محمد مصدق، رئیس هیأت مدیره خَلع ید از شرکت نفت بریتانیایی و سپس رئیس مدیریت لوله‌کشی آب تهران شد. او به جهت مخالفت با اصلاحات ارضی شاه، شش سال زندانی شد. بازرگان از مؤسسان حزب نهضت آزادی ایران، و نماینده تهران در مجلس اول شورای اسلامی بود. زندگی‌نامه مهدی بازرگان
مهدی بازرگان در سال 1286ش، (یک سال پس از اعلان مشروطیت)، در تهران متولد شد. پدر او فردی بازاری، ثروتمند و مذهبی بود.
بازرگان برای تحصیل به مکتب‌خانه سنتی نرفت و در یکی از مدارس جدید به نام دبستان سلطانی درس خواند. سپس به مدرسه دارالمعلمین تهران رفت که رئیس آن ابوالحسن فروغی بود و نقش تعیین‌کننده‌ای در افکار بازرگان داشت.
بازرگان در سال 1306ش جزء اولین گروه ممتاز کشور، برای تحصیل به فرانسه اعزام شد. او در فرانسه در رشته ترمودینامیک و نساجی تحصیل کرد و در سال 1313ش پس از هفت سال تحصیل، به ایران بازگشت. بازرگان در سال 1315ش در دانشکده فنی دانشگاه تهران مشغول به تدریس شد. شوک آخر سالی دولت به مردم بخوانید
بازرگان، نخستین دانشیار دانشکده فنی دانشگاه تهران شد.او شش سال ریاست آن دانشکده را برعهده داشت. در زمان ریاست دانشگاه، به اصلاح نظام‌های اداری و آموزشی و تکمیل و تجهیز آزمایشگاه‌ها پرداخت. بازرگان در دانشگاه، فعالیت‌های مذهبی نیز داشت. مهدی چمران، بازرگان در آن دوره را سمبل یک استاد مسلمان در دانشگاه معرفی می‌کند که نزد گروه‌های مختلف، مقبولیت داشت.
بازرگان در سال 1318ش ازدواج کرد. حاصل این ازدواج، پنج فرزند به نام‌های زهرا، عبدالعلی، فرشته، فتانه و محمدنوید بود.او در سال 1319ش با آیت الله طالقانی آشنا شد و این آشنایی بعدها به دوستی و همکاری صمیمانه‌ای بدل گردید.
وی در دوران نخست‌وزیری محمد مصدق، رییس هیأت مدیره خَلع ید از شرکت نفت بریتانیایی بود که پس از مدتی کوتاه استعفا داد.سپس رئیس مدیریت لوله‌کشی آب تهران شد و پروژه لوله‌کشی آب تهران را با کمک مالی بازاری‌ها به سرانجام رسانده و توانست لوله‌کشی را تا ابتدای هر محله‌ای ببرد. بازرگان پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، نخست‌وزیر دولت موقت و نماینده مجلس اول بود . فرازهایی از وصیت مهندس مهدی بازرگان
وصیت من این است که نه آخرت و قیامت را نفی و فراموش کنید و نه روزی رسان و آفریننده خودتان را که برای جهان غیر او صاحب و گردانندهای قابل تصور نبوده، اگر خودمان و جهان، دروغ و خیال نباشیم، او هم دروغ و خیال نمیتواند باشد. رازهای پشت پرده دیپلماسی برای دولت ایران با آمریکا بخوانید وفات مهدی بازرگان
بازرگان 30 دی 1373ش، پس از یک دوره بیماری، در جریان سفر درمانی در زوریخ سوئیس درگذشت. پیکر او به تهران منتقل شد و مقابل حسینیه ارشاد، تشییع شد و به وصیت خودش، در مقبره بیات، روبه‌روی حرم حضرت معصومه(س) در قم، دفن گردید. آثار مهدی بازرگان
بازرگان نویسنده‌ای پرکار بود و کتاب‌های بسیاری تألیف کرد.[20] مجموعه آثار مهدی بازرگان در 35 جلد جمع آوری شده است.[20] بنیاد بازرگان، بیش از سیصد عنوان کتاب از او نام برده[21] که بیشتر آنها در آغاز، سخنرانی بوده و سپس با ویرایش و تکمیل منتشر شده‌اند.[20] بسیاری از این آثار، کم حجم هستند و در دوران پیش از انقلاب اسلامی ایران در قالب کتاب‌های ارزان قیمتِ جیبی انتشار یافته‌اند.[20] «راه طی‌شده»، «ذره بی‌انتها»، «عشق و پرستش» و مجموعه سیر تحول قرآن از مهم‌ترین آثار بازرگان دانسته شده است.[20]آیت الله خامنه‌ای در پیام تسلیتی که در پی وفات ایشان صادر کرده وی را از جمله‌ى پیشروان ترویج و تبیین اندیشه‌هاى ناب اسلامى با زبان و منطق و شیوه‌ى نوین دانسته که از این رهگذر در چشم همه‌ى علاقه‌مندان به گسترش و رواج ایمان اسلامى در میان طبقات تحصیل‌کرده در دوران خفقان و دین‌زدایى رژیم پهلوى، داراى شأن و ارزش بخصوص بود. فعالیت‌های دینی مهدی بازرگان
بازرگان در خانوده‌ای مذهبی رشد کرد. او در فرانسه به واجبات دینی، پایبند بود .بازرگان در دوره‌ای در فرانسه حضور داشت که گروه‌های کاتولیک، فعالیت فراوانی داشتند.[8] ارتباط با گروه‌های فرانسوی مذهبی، این تأثیر را بر بازرگان گذارد که پیگیر افکار مذهبی خود شود و خداپرستی را ریشه عقب‌ماندگی اجتماعی نداند.[25]
بازگشت بازرگان به ایران همراه با رواج افکار احمد کسروی بود که «دین» و «دانش» را سازگار نمی‌دانست. بازرگان به مقابله با این فکر پرداخت و اوج چنین تلاشی در کتاب «راه طی‌شده» بود که در سال 1327ش منتشر شد. بازرگان همچنین در مقطعی که دین را علت عقب‌ماندگی قلمداد می‌کردند، با نگارش کتاب «مذهب در اروپا» به مقابله با آن پرداخت. اعتراضات خیابانی علیه ظریف و دولت؛ این بار در مشهد بخوانید
بازرگان، نخستین انجمن اسلامی دانشجویان مسلمان و اولین نمازخانه را در دانشکده فنی در محیط دانشگاه تهران ایجاد کرد.[ بازرگان به موجه‌سازی گزاره‌های دینی با علوم تجربی اعتقاد داشت.[30] در کتاب «مطهرات در اسلام» تلاش کرد وجه علمی احکام دینی به خصوص در بخش نجاسات را نشان دهد.[31] این دیدگاه مورد انتقاد برخی از جمله مرتضی مطهری واقع شد.
حداد عادل، نویسنده معاصر، معتقد است تأثیر مهم و اصلی بازرگان در دانشگاه و میان تحصیل‌کرده‌های جدید که گمان می‌کردند لازمه علوم و تمدن غربی، رویگردانی از دین است، دفاع از اسلام از طریق اثبات علمی بودن دین بود. برخی بر این باورند بازرگان با سخنرانی‌های متعدد در مجالس مذهبی و علمی، خلأ اعتقادی و علمی جوانان را پر می‌کرد و در برابر تبلیغات ضددینی احزابی همچون حزب توده و جریان‌های دین‌ستیز، نقشی مؤثری داشت. مهدی بازرگان و قرآن
بازرگان سه دوره کتاب آموزش قرآن را در دهه سی و چهل شمسی به چاپ رساند. او همچنین کتاب «سیر تحول لفظی قرآن» و «سیر تحول موضوعی قرآن» را در دهه چهل شمسی و «سیر تحول محتوایی قرآن» را در دهه شصت هجری به چاپ رساند. این کتاب‌ها مورد توجه بسیار قرار گرفت. او آثار دیگری در مورد قرآن مانند «پا به پای وحی» نیز دارد. مهدی بازرگان، پس از انقلاب اسلامی ایران، درس گفتارهایی پیرامون قرآن داشت که برخی از آنها در تلویزیون دولتی ایران نیز پخش شد.[36] این مجموعه در چند جلد و با عنوان «بازگشت به قرآن» چاپ گردید.[36] اندیشه سیاسی و دینی مهدی بازرگان
بازرگان را سیاستمداری اخلاق‌گرا معرفی کرده‌اند.برخی نویسندگان معتقدند بازرگان دارای سیستم فکری و اجرایی بسیار منظمی بود و به همین جهت ریسک و خطر نمی‌کرد. تصمیم دولت پزشکیان درباره مسکن ملی بخوانید
«من از ابتدا با آیت‌الله خمینی اختلاف نظر داشتم. ایشان ایران را برای اسلام می‌خواست و من اسلام را برای ایران می‌خواستم.»
بازرگان به دموکراسی اعتقاد داشت. او با استفاده از مفاهیم ریاضی، به دموکراسی پایه علمی می‌داد و همچنین آن‌را موجود در دین اسلام دانسته و هرگونه تضادش با اسلام را رد می‌کرد. برخی محققان، بازرگان را به جهت فکری از مشروطه‌خواهان معتدل دانسته و معتقدند او می‌پنداشت با همیاری دو جناح دانشگاهی و حوزوی، می‌توان به پیشرفت کشور، در مبارزه با استبداد و تأمین منافع ملی رسید.
گفته شده بازرگان، دوران طولانی از عمرش را از نظریه تلفیق دین و سیاست و حکومت طرفداری می‌کرد؛ اما در اواخر عمر، طرفدار سکولاریسم شد. او در سخنرانی‌ای با عنوان «خدا و آخرت؛ هدف بعثت انبیاء» در سال 1371ش هدف و غایت و گوهر دین و دینداری را خدا و آخرت دانست. برخی با استناد به این سخنرانی بازرگان معتقدند وی، از نظر پیشین خود در ارتباط دین و سیاست دست برداشت؛ در طرف مقابل، برخی با ردّ این دیدگاه، معتقدند بازرگان در این سخنرانی اشاره‌ای به سکولاریسم ندارد و تنها معتقد است نباید کسب قدرت سیاسی به عنوان هدف دین مطرح شود.[
از نظر وی، نبوت و حکومت دو امر کاملاً مجزا و متفاوت با دو منشأ و مبنای مختلف و غیرقابل تلفیق هستند.[ از دیدگاه وی، امامان شیعه نیز دین را از حکومت و سیاست جدا می‌دانستند. ایشان حکومت و خلافت را حق خودشان نمی‌دانستند جز امام علی(ع) هیچ یک حکومت را نپذیرفتند؛ چنانکه امام رضا(ع)، علی‌رغم اصرار مأمون، خلافت را نپذیرفت و امام حسن(ع) با معاویه صلح کرد و حکومت را به او سپرد. از نظر او، اسلام امور اقتصاد، سیاست و حکومت و مدیریت را به خود مسلمانان و عقل و تجربه آنان واگذار کرده و احکام و تعالیم خاصی ندارد؛ همانطور که خانه‌داری و باغبانی و آشپزی را به خودشان واگذار کرده است. بازرگان معتقد است که تفکر جدایی‌ناپذیری دین و دنیا و شعارهایی مانند «دین برای دنیا» یا «دین و دنیا باهم» زیان‌ها و انحرافاتی در پی دارد از جمله: تبدیل توحید به شرک، ناامیدی مردم از دین و از دست دادن ایمانشان و زیان‌هایی مانند عقب‌ماندگی دینداران، ظلم و ستم‌های حاکمان.مهدی بازرگان با پذیرش وجود احکام اجتماعی و مربوط به سیاست و حدود و تعزیرات در اسلام، هدف از آنها را تربیت و تزکیه افراد و خدا و آخرت می‌داند نه تأمین رفاه و امنیت و بهتر شدن زندگی دنیایی. فعالیت‌های سیاسی مهدی بازرگان
برخی از محققان معتقدند بازرگان تا سال 1330ش به معنای معمول، فردی سیاسی نبود؛ بلکه بیشتر یک استاد دانشگاه متدین، سخنور و نویسنده‌ای پرکار بود.[52] وی عضو جبهه ملی شد؛ اما موقعیت قدرت‌مندی در این جریان نداشت تا اینکه کودتای 28 مرداد 1332ش واقع شد و او دبیر شورای مرکزی نهضت مقاومت ملی شد.[53] بازرگان در نتیجه فعالیت‌ها در سال 1334ش به مدت پنج ماه و سپس در سال 1336ش هشت ماه زندانی بود.
«ما آخرین گروهی هستیم که به زبان قانون با شما سخن می‌گوییم و بعد از ما دیگر با این زبان با شما صحبت نخواهند کرد».
بازرگان در بهار سال 1340ش با همکاری برخی شخصیت‌ها، نهضت آزادی ایران را تشکیل داد در دوران انقلاب سفید، نهضت آزادی و به تبع آن بازرگان با اصلاحات ارضی مخالفت کرده و آن‌را توطئه‌ای برای توسعه نفوذ سیاسی حکومت شاهنشاهی دانستند.این مخالفت، سبب زندانی شدن وی شد. بازرگان در سال 1341ش بازداشتو تا سال 1347ش در زندان بود.[59] او پس از آزادی به جهت عدم امکان فعالیت سیاسی و تشکیلات علنی، بیشتر فعالیت‌هایش را به صورت فکری و فرهنگی ادامه داد.
بنیانگذاران سازمان مجاهدین خلق ایران از جمله محمد حنیف‌نژاد علاقه خاصی به مهندس بازرگان داشتند و برخی شاگرد او بودند. کتاب «راه طی‌شده» بازرگان تأثیر بسیاری بر آنان داشت.
بازرگان در اردیبهشت 1357ش به‌صورت مخفیانه مصاحبه‌ای با خبرنگار بلژیکی انجام داد که بازتاب وسیعی در شبکه‌های خارجی داشت او در این مصاحبه گفته بود که ملت باید بین شاه و آزادی یکی را انتخاب کند.[62] او در آبان 1357ش در پاریس به ملاقات امام خمینی رفت و چند جلسه با ایشان بحث و گفتگو داشت. پس از بازگشت به ایران، نهضت آزادی در 14 آبان 1357ش بیانیه‌ای صادر کرد که اکثریت قاطع ملت ایران، شاه را نمی‌خواهد و خواستار حکومت اسلامی به رهبری امام خمینی است.
مهندس بازرگان در اولین انتخابات مجلس شورای اسلامی، به عنوان نماینده تهران، به مجلس راه یافت و در فراکسیون اقلیت مجلس قرار گرفت. براساس اسنادی که در سال 1402ش منتشر شده، امام خمینی در دوره اول مجلس شورای اسلامی به مهدی بازرگان رای داده است بازرگان در مجلس، نطق‌های پر تنشی داشت. او در چهارمین دوره انتخابات ریاست‌جمهوری به عنوان کاندیدا ثبت نام کرد، اما ردّ صلاحیت شد.
مهدی بازرگان در سخنرانی افتتاحیه حزب نهضت آزادی، مشی خود را در سه کلمه ابراز نمود: «ما مسلمانیم، ایرانی هستیم و مصدقی».
امام خمینی پس از انتخاب بازرگان به عنوان نخست وزیر دولت موقت
جناب آقاى مهندس مهدى بازرگان را سالهاى طولانى است از نزدیک مى‌شناسیم و یک مردى است صالح، متدین، عقیده‌مند به دیانت و امین و ملى و بدون گرایش به یک شیئى که بر خلاف مقررات شرعى است.
* منبع: امام خمینی، صحیفه نور، ج5، ص30 تأسیس نهضت آزادی ایران توسط مهدی بازرگان
نهضت آزادی ایران در بهار سال 1340ش توسط شخصیت‌هایی مانند بازرگان، یدالله سحابی و آیت‌الله طالقانی تشکیل شد. این نهضت در اعتراض به جبهه ملی و برای تقویت و گسترش مؤلفه مذهبی مقاومت به‌وجود آمد.
مهندس بازرگان در افتتاحیه نهضت آزادی سخنرانی کرد و مشی خود را در سه کلمه ابراز نمود: «ما مسلمانیم، ایرانی هستیم و مصدقی (طرفدار محمد مصدق)». نخست‌وزیری دولت موقت مهدی بازرگان
بازرگان در تاریخ 15 بهمن 1357ش به پیشنهاد مرتضی مطهری توسط امام خمینی مأمور تشکیل دولت موقت گردید. او را سیاستمداری میانه‌رو در دولتی انقلابی دانسته‌اند. با گذشت زمان اختلافات مبنایی و اجرایی بسیاری بروز کرد. به اعتقاد برخی محققان، شهادت مرتضی مطهری و وفات سید محمود طالقانی بر مشکلات مهدی بازرگان در دولت موقت افزود در نهایت، بازرگان در تاریخ 14 آبان 1358ش از سمت نخست‌وزیری استعفا داد.
استعفای بازرگان از نخست‌وزیری دولت موقت را از مسائل بحث‌برانگیز دانسته‌اند. او و طرفدارانش، تعدد مراکز قدرت و تصمیم‌گیری و مداخله افراد غیرمسئول را سبب استعفا و شکست دولت موقت دانسته‌اند؛ اما دیگران تفاوت میان بینش و نگرش او و رهبری انقلاب نسبت به اسلام، مفاهیم انقلابی و گرایش‌های سیاسی را علت ناپایداری حکومت بازرگان دانسته‌اند.