چاپ

پیام خراسان - تقریبا از اساتید فعلی دانشگاه تهران و فارغ التحصیلان دهه70 دانشکده حقوق و علوم سیاسی، کسی نیست که خاطره ای از دکتر رضا رئیس طوسی نداشته باشد. مردی که از انجمن‌های ملی دانشجویی مسیر خود را شروع کرد، عضو سازمان مجاهدین خلق شد و از آن برید و تا دهه هشتاد شمسی، استاد دانشگاه تهران بود.
استاد و پژوهشگری که تلاش او برای تبیین تاریخ معاصر ایران به ویژه در حوزه مشروطه به انتشار کتاب هایی انجامید که نمونه واقعی و اصیل سندپژوهی بین محققان علم سیاست در ایران معاصر است.
اساتیدی همچون دکتر احمد خالقی و دکتر محمدجواد غلامرضا کاشی که درک نزدیکتری از کلاس درس و بحث او داشتند اذعان دارند که دکتر رئیس طوسی هم کنشگر سیاسی بود و هم پژوهشگر علم سیاست و در دروس ارائه شده در کلاس، درک انضمامی از پدیده های سیاسی وقایع معاصر به ویژه انقلاب57 داشت.
مسئله ای که به تلاش مبارزاتی او علیه حکومت پهلوی و حضورش در مصر باز می گشت و به گفته خودش دوره های آموزش‌ نظامی و چریکی را در مصر گذرانده بود آن هم درست زمانی که ارتباط آموزشی و سیاسی خود را با محمد حنیف‌نژاد حفظ کرده بود. از این رو رئیس طوسی از جمله افرادی بود که اولین جزوات آموزش نظامی را به ایران منتقل کرده بود تا به کادرسازی سازمان مجاهدین خلق در آن سالها کمک کند.
تجربه ای که استاد از حضور در مصر و فهم پیچیدگی «جنبش تجدید حیات اسلامی و ملی» در این کشور داشت در مقاله «تجدید حیات اسلامی و ملی در مصر» هم بازتاب عینی دارد. مقاله ای که به پژوهش درباره نفوذ امپرالیسم در تحولات سیاسی،اجتماعی و اقتصادی مصر قرن نوزدهم پرداخته و تفکر سید جمال الدین اسدآبادی و یارانش را در این تجدید حیات، برجسته کرده است.
شاید درک او از ملی گرایی جمال عبدالناصر در مصر بود که Problem ذهن ایشان را درک تاثیر استعمار خارجی بر تحولات داخلی ایران تشکیل می داد. از این زاویه او منتقد سیاست های امپرالیستی می شد که ملی گرایی در کشورها را تحت تاثیر قرار داده بودند و باعث اخلال در روند توسعه خاورمیانه شده بودند. تجربه ای که توانسته بود درک او از مارکسیسم را واقع بینانه تر کند تا در دام کنش ایدئولوژیکِ برآمده از تفاسیر نادرست، گرفتار نشود.
از این رو ایشان در سال 1354 و همزمان با تغییر ایدئولوژی سازمان مجاهدین از اسلام به مارکسیسم، که از سوی تقی شهرام و بهرام آرام انجام و به مارکسیست شدن بخشی از تشکیلات مجاهدین خلق منجر شد، صف فکری خود را جدا کرد و در گروه حامیان رویکرد اسلامی به مبارزه مسلحانه قرار گرفت و به صراحت مخالفتش را با این روند در سازمان اعلام کرد. مسئله ای که در ادامه مانع از آن شد که بسیاری از نیروهای مسلمان، مارکسیست شوند. سپس به همراه نوحی و رفیعی پاسخ به بیانیه اعلام مواضع در تغییر ایدئولوژی سال 1354 را در خارج از کشور در کتابی با عنوان «روند جدائی» منتشر کرد.
رئیس طوسی پس از اخذ دکترای علوم سیاسی از دانشگاه بیرمنگام به ایران بازگشت و بعد از انقلاب به عنوان هیات علمی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران مشغول به کار شد.
سه اثر مکتوب ایشان شامل کتاب نفت وبحران انرژی، زوال نظام اجتماعی و فروپاشی دولت قاجار و کتاب سرزمین سوخته دیپلماسی بریتانیا در سیستان و بلوچستان از آثار ارزشمند استاد به شمار می‌روند که هر سه با استناد به اسنادی تدوین شده که از نظر پژوهشگران علوم سیاسی، سندهای دست اول و حائز ارزشمندی در کشف مناسبات سیاسی در دوره قاجار و نسبت آن با سیاست قدرت های فرامنطقه ای در آن زمان است. چه آنکه کتاب زوال نظام اجتماعی و فروپاشی دولت قاجار، تماماً بر اساس اسناد آرشیو وزارت خارجه بریتانیا تدوین شده و از این نظر نقش استعماری انگلیس در تجزیه و انحلال سلسله قاجار مورد تدقیق قرار گرفته است.
«نفت و بحران انرژی» جزء اولین آثار استاد است که در سال 1363 توسط انتشارات کیهان منتشر شد و دکتر رئیس طوسی در این کتاب به بررسی نقش امپریالیسم در صنعت و تجارت کشورهای منطقه به‌ویژه ایران پرداخته شده است.
اما کتاب زوال نظام اجتماعی و فروپاشی دولت قاجار، تماماً بر اساس اسناد آرشیو وزارت خارجه بریتانیا تدوین شده و از این نظر نقش استعماری انگلیس در تجزیه و انحلال سلسله قاجار به خوبی تبیین شده است. امتیاز این کتاب علاوه بر استفاده‌ گسترده از منابع دست اول و اسنادِ آرشیوهای وزارت خارجه‌ بریتانیا، دقت مؤلف در روایت جزئیات داده‌های اقتصادی و اجتماعی ایران قبل از مشروطه است.
همچنین کتاب «سرزمین سوخته؛ دیپلماسی بریتانیا در سیستان» که توسط گام نو منتشر شده درباره دخالت انگلستان در سیاست های ایران و افغانستان و بررسی پیامدهای دخالت انگلیس بر سیستان و بلوچستان بر اساس اسناد و مدارک دست اول است. این اثر پژوهشی را می توان از معدود آثاری به شمار آورد که تاثیر سیاست های یک کشور خارجی را بر یک منطقه از کشور بررسی کرده و از جهت بررسی پیامدهای به جا مانده از سیاست آن زمان انگلیس بر سیستان و بلوچستان، حائز اهمیت است. چه آنکه در پشت جلد این کتاب درباره وضعیت این منطقه آمده است: «دشت گر گرفته و بی‌آب سیستان، با مردمی که از این همه بی‌توجهی به جان آمده‌اند، با چشمانی که حتی اشک نیز در آن‌هاخشکیده است، الزاماً مأیوسانه به سرنوشت ذلت‌بار خویش می‌نگرند.»
دکتر رئیس طوسی از نسل اساتیدی هستند که به‌رغم مهجوری در مواجه با رخدادهای سیاسی، توانستند از خود الگوی «کنشگر-پژوهشگر» بسازند. مردانی که کنشگری را تا سر حد مبارزه مسلحانه با نظام سیاسی موجود پیش بردند و در بزنگاه های تغییر ایدئولوژی یک سازمان سیاسی-نظامی، با فهم صحیح از تفاسیر اشتباه آنها از مارکسیسم، توانستند مسیر تازه ای بسازند تا دیگران نیز در آن مسیر حرکت کنند. توصیف استاد، زندگی جوانی است که در دهه 30 وارد دانشگاه تهران می‌شود، مسئولیت اجتماعی خود را بر آموختن و فهم نظریه های سیاسی بنا می‌گذارد و همزمان با عملی کردن آموخته هایش در داخل و خارج کشور، با بازگشت به ایران، آثاری کم‌نظیر از خود به جای می‌گذارد. به گفته اساتید کنونی دانشگاه تهران، او استادی با صلابت،جدی و زحمتکش و برای شاگردانش، همچون دوستی فروتن و خیرخواه و ازخودگذشته بود.
رحمت و آرامش الهی برای ایشان.
*دکتری اندیشه سیاسی دانشگاه تهران
216216
کد خبر 2009340