چاپ

پیام خراسان - به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی اجتماعی خبرگزاری رسا، حجت الاسلام دکتر علی اصغر اسلامی تنها استادیار گروه مطالعات فرهنگی و ارتباطات دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه باقرالعلوم(ع) در پنجمین نشست از سلسله نشست‌های «ظرفیت شناسی ارتباطات، رسانه و فضای مجازی برای سند نویسی ملی زیارت»؛ با عنوان «هم‌شناسی امت در زیارت امام؛ بازاندیشی از منظر ارتباطات میان فرهنگی» مسئله زیارت از منظر سیاستی را مسئله ای در حال ظهور خواند و گفت: زیارت از منظر سیاستی یک مسئله در وضعیت پنهان یا در حال ظهور است؛ اینکه پس از چهار دهه از پیروزی انقلاب اسلامی با درخواست تولیت محترم حرم مطهر رضوی به فکر تدوین سند افتاده اند؛ نشانگر این است که پیش از این، موضوع زیارت برای مسئولان مسئله مهمی نبوده است.
وی افزود: از سوی دیگر می بینیم این مسئله زیارت با توجه به مسائل جهان اسلام اهمیت خاصی پیدا کرده است و مسئله مندی خود را نشان داده است؛ مانند مسائل چالشی که سلفی گری و تروریسم تکفیری برای زیارت ایجاد کرده اند.
حجت الاسلام اسلامی تنها با تحلیل سیاست های مصرح دولت ایران قبل و بعد از انقلاب اظهار داشت: رویکرد دولت ایران به مسئله زیارت، رویکرد انطباقی و تعاملی بوده و خیلی دغدغه سیاستی و دکترینی تا الان نداشته است. امروز بیشتر نگاه سیاستی به زیارت در قالب گردشگری مذهبی است؛ یعنی در قالب مفهوم پردازی علوم اجتماعی مدرن تعریف شده است.
استادیار مطالعات فرهنگی و ارتباطات با اشاره به واژه «تعارف» در آیه 13 سوره حجرات بیان داشت: برخی اندیشمندان اسلامی، بنیادی ترین کنش تمدنی ما را «کنش تعارفی» می دانند؛ همچون هابرماس که درقالب نظریه «کنش ارتباطی» مشکلات بشر را قابل حل می داند. وی «کنش رهایی بخش» بشر را در روزگار کنونی، کنش ارتباطی عنوان می کند.
وی افزود: در مقابل هابرماس، متفکران اسلامی «کنش تعارفی» را تعالی بخش امت اسلامی می دانند.
حجت الاسلام اسلامی تنها، الگوی قرآنی تعارف یا هم‌شناسی فرهنگی را برخاسته از آیه 13 سوره حجرات دانست و گفت: این آیه بنیادینی است که چگونگی زندگی اجتماعی ما را بیان می کند. هم چارچوب مفهومی و هم مسیر عمل و کنش را در یک چارچوب مفهومی مبتنی بر دو امر «آفرینشی» و «گردانشی» مطرح می کند. یعنی هم امور ثابت را بیان می کند و هم اموری که دارای صیرورت و تغییر هستند. خداوند امور ثابت را با لفظ «خلق» و امور تحولی را با واژه «جعل» در قرآن می آورد.
وی پیرامون مفهوم تعارف توضیح داد: در نگاه قرآنی، ما از نظر جنسی و قومی متنوع هستیم که در جهان اجتماعی کنش متقابل داشته باشیم. کنش متقابل می تواند در همه صحنه های زندگی باشد. می تواند به صورت تناکر و هم‌ستیزی باشد یا کنش تعارفی و هم شناسی باشد؛ قرآن در همه عرصه های اجتماعی از ما تعارف می خواهد.
استادیار فرهنگ و ارتباطات دانشگاه باقر العلوم (ع) به تفاوت جهان شناسی اسلامی با تفکر معاصر غربی اشاره کرد و ابراز داشت: ما هابزی به جهان اجتماعی نگاه نمی کنیم که عرصه زندگی اجتماعی را عرصه ستیز متقابل بدانیم، بلکه برعکس، تفکر ما تعامل و تعارف و غایت آن، رسیدن به ائتلاف و وحدت با تکیه بر اصل توحید و کرامت است.
وی افزود: وقتی در مسئله زیارت صحبت از گفتمان لیبرال می کنیم بازگشتش به همین نظریه هابز است.
حجت الاسلام اسلامی تنها در تعریف معنای لغوی واژه زیارت اظهار داشت: زیارت در لغت به معنای میل و قصد پیدا کردن به شخصی است. زیارت میل قلبی و روحی همراه حرکت به سوی مزور (زیارت شده) است. زیارت یک پدیده میان رشته ای است و از علوم مختلف می توان در مورد این موضوع استفاده کرد.

پیام خراسان

استادیار فرهنگ و ارتباطات زیارت را از منظر جامعه شناسی مورد بررسی قرار داد و بیان داشت: زیارت از منظر جامعه شناسی یعنی یک جابه جایی مکانی به جایی که یک تقدس دارد. زیارت قابلیت این را دارد که زیر مجموعه جامعه شناسی دینی قرار بگیرد و می توانیم آن را «جامعه شناسی زیارت» بنامیم.
وی پیرامون اهمیت توجه به زیارت از منظر جامعه شناسی گفت: افراد اثرگذار و کنشگر در زیارت بسیار زیاد هستند؛ از زائران گرفته تا مسئولان اجرایی و مسئولان زیارتگاه ها و مانند آن که به صورت مستقیم و غیر مستقیم اثرگذار هستند؛ مثلا اگر در حج تمتف، سالانه 4 میلیون حاجی داریم، نزدیک به 100 میلیون نفر با این پدیده حج در ارتباط هستند.
حجت الاسلام اسلامی تنها در تبیین هستی شناسانه زیارت ابراز داشت: زیارت از بعد هستی شناسی مبتنی بر سه رکن اصلی است: زائر، مزور و فعل زَور. فعل زَور (زیارت کردن) خصیصه نفسانی و حرکت درونی زائر است که نسبت به مزور دارد. در واقع زیارت را به سبب «حرکت درونی» زیارت نامیدند.
وی افزود: اگر هر یک از این ارکان از واقعیت و عینیت تهی باشد، زیارت محقق نمی شود و همچنین اگر هریک از عناصر، بنیان و هستی شدیدتری داشته باشد، آن زیارت آثار بیشتری خواهد داشت.
استادیار فرهنگ و ارتباطات پیرامون شدت هستی زیارت توضیح داد: با وجود اینکه زیارت را بیشتر برای زیارت امام تصور می کنیم، درواقع زیارت، زیارت خود خدا و خانه خداست. یعنی بالاترین زیارت که با شدت ترین هستی را داراست، زیارت خود خداست و زیارت خدا در قالب مکان مسجد رخ می دهد و نخستین مسجد، بیت الله الحرام است.
وی یکی از مکان های زیارتی که از دیگر مکان ها تمایز بیشتری دارد را «غار» دانست و اظهار داشت: یکی از مکان های زیارتی قابل توجه، غارها هستند که نقش برجسته ای در تاریخ اسلام دارند. غار ویژگی متمایزش با همه مکان های زیارتی این است که غار، انسان ساخت نیست، طبیعت آن را ایجاد کرده است. نکته مهم این است که در بخش غیر تمدنی است، اما بزرگ ترین پدیده های تمدنی همانند بعثت و هجرت در اسلام از غار شروع شده است.
حجت الاسلام اسلامی تنها معرفت شناسی و انسان شناسی را دو علم کمک کننده به شناخت بهتر پدیده زیارت خواند و توضیح داد: از نظر معرفت شناسی، «زیارت» میل و قصد دیدار مزور، حضور زائر نزد مزور است. زیارت یعنی فاصله ادراکی میان زائر و مزور برداشته شود و از نظر انسان شناسی؛ پیوند نفس ها و انس زائر با مزور است، در واقع زیارت روح و نفس است.
وی پیرامون زیارت از منظر انسان شناسی افزود: زیارت از منظر انسان شناسی یک ارتباط زنده است، یعنی هردوطرف زنده هستند. در همین زیارت نامه ها آمده که اقرار می کنیم که مزور ما را می بیند و صدای ما را می شنود: «اشهد انک تشهد مقامی و تسمع کلامی و ترُدُّ سلامی». از اینجا می توانیم تفاوت توریسم و زیارت را متوجه شویم.
استادیار فرهنگ و مطالعات اجتماعی زیارت را در سه عصر سنت، مدرنیته و پست مدرن مورد بررسی قرار داد و خاطرنشان کرد: زیارت در سنت به معنی حرکت در زمین برای دیدن عالم و عالم آفرین بود. زیارت جهان گردی برای جهان بینی، شناخت، آگاهی و سیری آفاقی بود.
وی در تعریف زیارت در عصر مدرنیته گفت: به زبان مدرنیته، زیارت می شود توریسم. زیارت جا به جایی و حرکت برای خود فراموشی و لذت بردن است. چون مردم در صنعت ساخته مدرنیته کار می کند و خسته می شوند، برای آسایش، لذت و خستگی به درکردن به زیارت می رود.
حجت الاسلام اسلامی تنها تفاوت نگاه مدرنیته و پست مدرن نسبت به زیارت را بیان کرد و گفت: تحولی در عصر پست مدرن ایجاد می شود و گردشگری را از چند سوژه محدود به گردشگری همه مکان ها تبدیل کرد و امروز با رشد تکنولوژی حتی افراد می توانند با رسانه ها به هر نقطه ای از دنیا دسترسی داشته باشند و به زیارت یا گردگشری بروند و این نوع گردشگری برای عموم مردم که توانایی مالی چندانی ندارند جذاب خواهد بود.
وی در ادامه به برخی از تفاوت های زیارت با تورسیم پرداخت و ابراز داشت: انسان زائر مشارکت کننده و بشر توریست مشاهده کننده است، زائر حاضر در صحنه اما توریست غائب است، زائر تولیدکننده و توریست مصرف کننده است، زائر رابطه فراتاریخی و توریست تاریخی دارد، زائر ارتباط زنده با زنده اما توریست مرده با مرده دارد و تفاوت ها بسیار بنیادین است.

پیام خراسان

حجت الاسلام اسلام تنها با استناد به حدیثی از کتاب علل الشرایع، دو علت اصلی زیارت و حج را بیان کرد و اظهار داشت: در کتاب علل الشرایع هشام از امام می پرسد چرا خدا حج را واجب کرده است، امام توضیح می دهند: «برای اینکه مردم از شرق و غرب حضور پیدا کنند و با یکدیگر تعارف کنند.» دلیل بعدی این است که تا با آثار پیامبر و اخبارش آشنا شوند و رشد معرفتی پیدا کنند.
پژوهشگر علوم ارتباطات با اشاره به مفهوم تعارف، این مفهوم را رکن اصلی زیارت عنوان کرد و بیان داشت: زیارت را باید با مدل تعارفی توضیح بدیم و طبق این مدل زیارت گاهی دیدن است گاهی ملاقات ست.گاهی می روید آفاق و آیات خداوند را ببینید. گاهی به زیارت یک انسان می روید. در روایات ما زیارت غیر مسلمان هم داریم. یعنی رویکرد و نتیجه باید همشناسی، همزیستی، همدلی و ائتلاف باشد.
وی با اشاره به سوره قریش و زیارت و تعارف را گسترده تر از فضای اسلام عنوان کرد و اظهار داشت: سوره قریش هم مربوط به همین بحث زیارت است.، قبیله قریش اسلام را نمی پذیرند اما خدا می گوید دیگر قبایل به دلیل احترام به کعبه به شما حمله نمی کنند و این کعبه و زیارتگاه امنیت و غذای شما را تأمین کرده؛یعنی برخورد تعارفی با غیر مسلمانان نیز رخ می دهد.
حجت الاسلام اسلامی تنها یکی دیگر از تفاوت های تورسیم و زیارت را تخریب گسترده محیط در توریسم و عمران آبادی در زیارت عنوان کرد و گفت: هرجا توریست آمده، تخریب گسترده ای ایجاد شده است. اما در زیارت، برعکس است؛ اصلا علت نامگذاری «حج عمره» به دلیل عمران و آبادی است.
وی در یک جمع بندی از مباحث مطرح شده، زیارت را حرکتی آفاقی برای تعارف فرهنگی و تعرف تمدنی که منجر به حرکت انفسی و حق شناسی شود عنوان کرد و گفت: برداشت بنده این است که «دکترین زیارت» همان تعارف است و گفتمان لیبرال برایش فرقی ندارد چه تعریفی شود و تنها به دنبال سود است.
پژوهشگر علوم ارتباطات واکنش دولت به زیارت را واکنشی انطباقی و اجباری دانست و گفت: متأسفانه زیارت داخلی ما سازمان یا متولی خاصی ندارد و بیشتر واکنش ها انطباقی است.
وی افزود: متأسفانه نظریه پردازی نشده که ما از زیارت چه می خواهیم و خروجی این زیات ها چه باید باشد و نیازمند چه جهت گیری ها و برنامه هایی هستیم.
وی نمونه مطلوب کنش تعارفی در زیارت را کنش مردم در زیارت اربعین عنوان کرد و گفت: به نظر بنده طبق آنچه بیان شد باید زیارت را از سطح شیعی - شیعی و حتی از سطح اسلامی - اسلامی خارج کنیم. زیارت یک پدیده انسانی است؛ زائر و مزور هر دو انسان هستند.
حجت الاسلام اسلامی تنها در پایان، تعریف متعالی و کامل «تعارف» و «زیارت» را همان «تعاونوا علی البرّ و التقوا» دانست و گفت: تعارف فقط شناخت یکدیگر نیست و نقطه ایده آل آن، همین تعاون و همکاری برای امور خیر و در مقابله با شر است.