پیام خراسان - مرتضی انفرادی پیرامون آیین‌های عزاداری ماه محرم در حرم مطهر امام رضا (ع) و مشهد مقدس گفت: مشهد مقدس همانند بسیاری از شهرهای دیگر ایران دارای آیین‌ها و آداب ‌و رسوم خاص خود در ماه محرم است که البته این آیین‌ها در دهه اول ماه محرم بسیار پررنگ‌تر است و هر کدام فلسفه خاصی در ورای خود دارد که ارادت خاص مردم به ساحت مقدس امام حسین (ع) را نشان می‌دهد.

آئین پرچم
انفرادی به تاریخچه شکل‌گیری آیین پرچم در مشهد مقدس اشاره و ابراز کرد: از اواخر دوره تیموری، علم یا پرچم در آستان قدس وجود داشته که در هنگام استقبال از امرا و پادشاهان و یا در هنگام تسلیم شهر به مهاجمان بیرون می‌آورده‌اند.
این پژوهشگر بیان کرد: فضل لله بن روزبهان خنجی در نقل حوادث ایام حمله ازبک‌ها به خراسان و آمدن شیبک خان در سال 915 ق به حرم مطهر رضوی گفته است که نقبا و سادات و خدام در کوشش برای جلب توجه خان ازبک، عَلَمی سبز با عصا و شمشیر مرصّع به او پیشکش کردند و گفتند: «این علم و شمشیر حضرت امام است» همچنین، در نسخه‌ای خطی متعلق به قرن دهم هجری قمری، نشان یا پرچم آستان قدس نقاشی یا صورت‌برداری شده است.
وی اظهار کرد: پس از انقلاب اسلامی، عبارت لااله‌الاالله که در قالب گنبد و گلدسته طراحی شده، به‌عنوان نشان آستان قدس در مرکز پرچم نقش بسته و بر حاشیۀ آن نیز نام مبارک «حضرت رضا(ع)» به تکرار با رنگ زرد دوردوزی شده است.
این پژوهشگر ادامه داد: این پرچم که در اداره‌های آستان قدس رضوی نیز استفاده می‌شود، همواره به جز ایام سوگواری بر بالای گنبد طلا در اهتزاز است و فقط در ایام عزاداری‌های محرم و شهادت ائمه اطهار (ع)، با پرچم مخمل سیاه‌رنگ که همان نشان و حاشیه، با ساتن سبز زیتونی روی آن گل‌دوزی شده است، تعویض می‌شود.
انفرادی همچنین ابراز کرد: در این آیین، مدت برافراشتگی پرچم سیاه به‌جای پرچم سبز بر اساس تقویم شیعه است، مثلاً در ایام محرم و صفر از شب اوّل محرم پرچم سیاه افراشته می‌شود و در سراسر ماه‌های محرم و صفر تا پایان روز سوم ربیع‌الاول که سومین روز شهادت «امام رضا (ع)» است در اهتزاز است؛ ولی در هنگام شهادت «امام حسن عسکری (ع)» چون روز بعد، آغاز امامت امام دوازدهم است، پرچم سیاه کم‌تر از 24 ساعت بر فراز گنبد است.
وی اظهار کرد: در هریک از سه ورودی نواب، شیرازی و طبرسی، هشت پرچم، همانند پرچم بالای گنبد مطهر طراحی و برافراشته شده که نشان‌دهنده مقام امام رضا (ع) به‌عنوان هشتمین امام شیعیان است، این پرچم‌ها نیز در روزهای عزاداری به پرچم‌های سیاه تبدیل می‌شود و امروزه تهیه و تعویض پرچم برعهدۀ ادارۀ انتظامات حرم مطهر است.
آیین خطبه‌خوانی
وی به آیین خطبه‌خوانی در حرم مطهر رضوی اشاره و بیان کرد: این مراسم هر سال در شب‌های شهادت حضرت «امام حسین (ع)» و «امام رضا (ع)»، بعد از نماز مغرب و عشاء در محل صحن انقلاب (صحن عتیق) با آداب و تشریفات خاص برگزار می‌شود به‌این‌ترتیب که در نیمۀ شرقی صحن انقلاب، خدمه، مقامات و مسئولان مدعو و صاحب‌منصبان آستان قدس رضوی و در نیمۀ غربی آن، زائران و مجاوران استقرار می‌یابند.
انفرادی ابراز کرد: جایگاه با گل و لاله و شمعدان و پارچه و کتیبه‌ای مشکی به شکلی زیبا تزیین می‌شود و چند تن از دربانان، لاله به دست، در قسمت جلوی جایگاه و میهمانان به همراه تولیت آستان قدس رضوی، در ایوان نقاره‌خانه رو به گنبد مطهر قرار می‌گیرند.
پس از تلاوت آیاتی از کلام‌الله مجید، خطبه‌خوان مخصوص یکی از مداحان برجسته با صدای غرّا به قرائت خطبه‌ای می‌پردازد.
مدیرگروه مطالعات اجتماعی اعتاب مقدس بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی بیان کرد: سپس ذکر مصیبت و مرثیه‌خوانی انجام می‌شود و پس از آن، سرکشیک دربانان با چهارده تن از دربانان سادات که شال سبز به گردن دارند، در دو صف، لاله به دست و پشت سرآنان ، حفاظ آستان قدس ،خدمتگزاران و مدعوین و جمعیت عزادار، از محل کفشداری شماره چهار، صحن انقلاب اسلامی را دور زده، دوباره در جای قبلی خود مستقر می‌شوند ودر پایان نیز تولیت آستان قدس رضوی ضمن عبور از مقابل خدمه و افراد حاضر در مراسم، از آنان تشکر می‌کند.
در این آیین خطبۀ شب عاشورا و شب شهادت حضرت «امام رضا(ع)» از نظر کیفیت برگزاری مراسم کاملاً مشابه اند و به لحاظ محتوا و متن خطبه نیز شباهت زیادی با هم دارند و فقط در هریک به طور ویژه صفات و فضائل آن «ائمه معصومین(ع)» بیان می‌شودو در این خطبه‌ها از بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران ومقام معظم رهبری، با نام یاد می‌شود.
آئین روضه‌خوانی
این پژوهشگر تأکید کرد: پیشینۀ آیین روضه‌خوانی در آستان قدس به دورۀ صفوی باز می‌گردد و قدیمی‌ترین سند در این باره، مربوط به پرداخت حقوق محمدحسین روضه‌خوان برای روضه‌خوانی ایام عاشورای حسینی در سال 1025 قمری است.
وی ادامه داد: روضه‌خوانی در حرم مطهر رضوی به سه گونۀ نذری، وقفی و رسمی صورت می‌پذیرد.
در روضه‌خوانی نذری، زیارت‌نامه‌خوان‌ها به درخواست زائران روضه‌خوانی هم می‌کنند، برگزاری روضه‌خوانی‌های رسمی از گذشته در آستان قدس معمول بوده و در اسناد دوره‌های صفوی و افشار به پرداخت انعام روضه‌خوان آستان قدس، اشاره شده است.
انفرادی همچنین عنوان کرد: اسناد دورۀ قاجار، به برپایی مراسم سوگواری و روضه‌خوانی در ایام محرم و سفر تصریح دارد، پس از انقلاب اسلامی، کمیسیون نظارت بر روضه‌خوانی و زیارت‌نامه‌خوانی ادارهٔ تبلیغات آستان قدس، ساماندهی و آموزش روضه‌خوانان را برعهده دارد و ادارۀ تبلیغات حرم مطهر، متولی برگزاری جلسات وعظ و خطابه، مدیحه‌سرایی و روضه‌خوانی و سوگواری در مناسبت‌های مختلف است.
شام غریبان عاشورا در حرم رضوی
انفرادی به یکی دیگر از آیین‌های حرم مطهر امام رضا (ع) اشاره و ابراز کرد: شام غریبان، مراسم عزاداری خدمه در شامگاه شهادت امام رضا (ع) و امام حسین (ع) در حرم رضوی انجام می‌شود و مردم ایران هم همه ساله پس از غروب آفتاب عاشورا در مسجدها، تکیه‌ها و معابر، ضمن خاموش‌کردن چراغ‌ها، اغلب با دردست‌داشتن شمع و نوحه‌خوانی، یاد اسارت و آوارگی اهل‌بیت (ع) و شهادت امام حسین (ع) را گرامی می‌دارند.
وی اظهار کرد: این مراسم در شام غریبان شهادت امام حسین (ع) و امام رضا (ع) انجام می‌پذیرد، پیشینۀ این آیین که با حضور خدمۀ آستان قدس و عموم مردم برگزار می‌شود، به سال 1339 شمسی باز می‌گردد، از مراسم این سال گزارشی در دست نیست، ولی روزنامۀ نوای خراسان، در گزارش مراسم شام غریبان امام رضا (ع) به سال 1340 شمسی، از آن با عنوان دومین مراسم در این مورد یاد کرده است.
انفرادی در مورد شیوه برگزاری مراسم شام غریبان، گفت: در این مراسم آیینی، پاسداران آستان قدس با عصاهای نقره و دربانان با عصای سیاه و فراشان با چراغ‌های لاله پیشاپیش دستۀ عزادار در حرکت بودند و مرثیه‌خوانان اشعاری در رثای امام رضا (ع) می‌خواندند، در گزارشی به سال 1345 شمسی نیز آمده، چند سالی است خدمتگزاران درباره ولایت‌مدار امام رضا (ع) در شب اول ماه ربیع‌الاول، مراسمی به نام شام غریبان «امام رضا (ع)» را برپا می‌دارند و پس از انقلاب اسلامی، شام غریبان امام رضا (ع) هم به این مراسم افزوده شد.
وی افزود: در این دو شب، تمام خدمۀ آستان قدس، اعم از خادمان، فراشان، دربانان، کفشداران و حفاظ، در محوطۀ مفروش سازمان مرکزی آستان قدس (دارالتولیه)، واقع در چهارراه شهدا، اجتماع می‌کنند. بعد از برگزاری نماز مغرب و عشاء، هیئت خدمه در صف‌های مرتب، با دردست‌داشتن شمع، ضمن نوحه‌خوانی، درحالی‌که چهارده نفر از دربانان لاله‌های شمع در دست دارند و پیشاپیش آنان از دو طرف حرکت می‌کنند، به حرم مطهر مشرف می‌شوند.
وی حضور مردمی در آیین شام غریبان را آیین ویژه دانست و اظهار کرد: در مراسم که با مشارکت مردم برگزار می‌شود، همه ساله قائم‌مقام تولیت آستان قدس رضوی و در بعضی سال‌ها مقام تولیت آستان قدس رضوی و برخی از مسئولان استان شرکت می‌کنند. 
هیئت خدمه، درحالی‌که چراغ‌های صحن خاموش است وارد آن شده، در محل‌های معین می‌ایستند و مراسم با ذکر مصیبت و مرثیه‌خوانی به پایان می‌رسد. این مراسم تا پیش از تبدیل صحن موزه به رواق در آن مکان و پس از آن در صحن جمهوری یا انقلاب برگزار می‌شود.
آئین شمع افروزی
مدیرگروه فرهنگ و سیره رضوی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی از دیگر مراسم عزاداری در ماه محرم و شهادت «امام حسین (ع)» و «امام رضا (ع)» را آیین شمع افروزی دانست و بیان کرد: شمع افروزی یا روشن‌کردن شمع در حرم مطهر به‌منظور نذر، ادای عهد و عرض ارادت به «امام رضا (ع)» تا پیش از دورۀ حکومت مظفرالدین‌شاه و تجهیز حرم مطهر به چراغ‌برق در سال 1318 ق، افروختن شمع در قسمت‌های مختلف حرم مطهر، در میان زائران و مجاوران، به هنگام تشرف مرسوم بود ازآن‌پس نیز، این سنت به‌کلی منسوخ نشد؛ زیرا در باورعامه شمع افروختن محسوب می‌شد و پیشکشی، نذر و وقف شمع و دیگر وسایل روشنایی به حرم، امری رایج بود.
وی ابراز کرد: از آخرین نشانه‌های شمع‌افروزی در داخل حرم مطهر نیز پایۀ شمعدانی فلزی با شاخه‌های بسیار بود که در راهرو کفشداری صحن انقلاب (راهرو دارالسیاده)، قرار داشت و آستان قدس آن را به شمع‌فروشان، منوط به رعایت نظافت، اجاره می‌داد.
افروختن شمع در اماکن حرم، حتی در جوار ضریح مطهر و پراکنده شدن دود و بوی آن و همچنین وقوع برخی اتفاق ها سبب شد تا مسئولان، تنها شمعدان مذکور و مکان آن را به شمع‌افروزی در داخل حرم اختصاص دهند، اما به سبب فزونی زائران و محدودیت مکان، زائران در قسمت‌های مختلف اماکن حرم به این کار مبادرت می‌ورزیدند.
انفرادی گفت: از جمله افروختن شمع در لبه‌های سنگاب خوارزمشاهی واقع در راهرو سقاخانه در کنار درِ دارالسیاده، موجب شد تا اشک شمع‌ها همراه با گردوخاک موجب محو شدن خطوط این اثر نفیس شود، سرانجام در سال 1355 ش، عبدالعظیم ولیان، نایب‌التولیه وقت، به‌منظور حفظ نظافت و پیشگیری از آتش‌سوزی، شمع‌افروزی را در تمام اماکن حرم ممنوع کرد.
وی خاطرنشان کرد: سنت شمع افروزی در آیین‌های رسمی آستان قدس به‌صورت نمادین تجلی داشته است، به‌طوری‌که در سال 1334 قمری، وقتی خدام در مراسم شام غریبان امام رضا (ع) خواستند از چراغ‌توری که نوعی چراغ‌نفتی بود استفاده کنند، ظهیرالاسلام، متولی باشی وقت، به شعاع التولیه صاحب جمع روشنایی دستور داد، برای تمام خدمۀ شرکت‌کننده در آن آیین، شمع تهیه کند در حال حاضر خادمان، مراسم شام غریبان امام رضا (ع) آیین شام غریبان امام حسین (ع) و مراسم صفه را با در دست‌گرفتن شمعی افروخته، برگزار می‌کنند و زائران نیز به همین شیوه با آنان همراه می‌شوند.
منبع: آستان نیوز